„Jednak Pismo św. nigdzie nie naucza, że Bóg ze swej istoty jest nieskończony, ale raczej podaje o Nim takie twierdzenia, z których wynika, że jest On skończony, a ponadto nieskończoność istoty Boga jest sprzeczna ze zdrowym rozumem (...). Ponadto, gdyby Bóg byłby nieskończony, to nie miałby istoty różnej od innych rzeczy i niepodzielnej w sobie, przy czym istota ta nie była by od innych oddzielona, ale Bóg byłby pomieszany z innymi rzeczami, nie mógłby być zdefiniowany (...). Bóg byłby wszystkim, a wszystko byłoby Bogiem. Jeśli choćby przyjmiesz najmniejszą istotę, z której wykluczona by była istota bytu nieskończonego, to już nie byłoby w ogóle nieskończoności; również definicja nie jest czymś innym jak określeniem granic jakiejś istoty, jakimś swego rodzaju opisem (...)." — K. Stegman z traktatu Metafizyka oczyszczona, przeł. T. Włodarczyk [w] Myśl ariańska w Polsce XVII wieku pod red. Z. Ogonowskiego, Wrocław 1991, s. 548.

1. Bracia Polscy — ewolucja historyczno-ideowa

W okresie późnej reformacji wśród Braci Polskich zrodziła się idea tolerancji religijnej i podstawowych praw człowieka. Konglomerat idei religijnych, którym hołdowali Bracia Polscy, nazwani arianami, można określić jako światopogląd chrystianiczny. Przez światopogląd chrystianiczny można rozumieć zbiorową świadomość grupy religijnej, której celem było całkowite wcielenie w życie idei etycznych Jezusa z Nazaretu i dążenie do zbliżenia się do ideału życia pierwszych chrześcijan.

Bracia Polscy, w czasie 95 lat (1563-1658) istnienia na ziemiach Rzeczypospolitej, przeszli ogromną ewolucję — od radykalnego społecznie ugrupowania bliskiego anabaptystom do elitarnego ugrupowania skupiającego szlachtę i pojedynczych arystokratów, będących zwolennikami wyłącznie religijnej heterodoksji. Ta ewolucja dotyczyła czterech fundamentalnych zagadnień ekonomiczno-polityczno-społecznych: własności prywatnej, sądownictwa, służby publicznej i wojskowej.

W pierwszych 15 latach funkcjonowania zboru zmienił się stosunek do własności prywatnej — od początkowego negowania własności prywatnej i wyzbywania się posiadłości ziemskich do zaakceptowania istniejących stosunków ekonomicznych z charakterystycznym dla epoki rozwarstwieniem utrwalonym przedziałami stanowymi.

Następnie zmianie uległ stosunek do sądów i wymiaru sprawiedliwości: od charakterystycznego dla radykałów odrzucenia instytucji sądowych — darowanie krzywd i ustępowania w sporach w imię chrześcijańskiej pokory i miłości bliźniego — do zaakceptowania instytucji wymiaru sprawiedliwości. Z czasem niepokoje wyznaniowe i tumulty zmusiły ich do traktowania sądownictwa jako zwyczajnej i niezbędnej instytucji społecznej, przed którą każdy (bez względu na wyznawaną religię), zgodnie z przysługującymi mu prawami, mógł dochodzić swych krzywd i roszczeń.

Kolejna kwestia, wobec której arianie zmienili swe zapatrywania, to problem obejmowania i sprawowania urzędów. W początkowym okresie działalności radykalni reformatorzy byli przeciwni obejmowania urzędów i wykonywaniu obowiązków wiążących się z władzą i profitami. Konieczność ekonomiczna, obawa przed brakiem wpływu na decyzje, dotyczące szlachty różnowierczej, a ponadto pobyt na dworach magnatów zmusiły ich do przyjmowania obowiązków publicznych.

Najdłużej Bracia Polscy opierali się podjęciu służby wojskowej, która w XVI i XVII w. polegała zarówno na tradycyjnym pospolitym ruszeniu, jak i w znacznym stopniu na służbie w armiach zaciężnych. Znajdujemy jednak w zborze wyznawców, których osobiste inklinacje, jak i konieczności życiowe zmusiły do pełnienia roli zawodowych żołnierzy zaciężnych.

W zakresie podstawowych dla praw człowieka kwestii ekonomiczno-politycznych, takich jak własność prywatna, prawo do sądów, dostęp do urzędów, służba wojskowa, stanowisko Braci Polskich ewoluowało niemal o 180 stopni, nie można uważać ich (co niekiedy miało miejsce), ani za nacechowany anarchizmem społeczny margines, ani za prekursorów komunistycznej utopii.

2. „Czarny" i „biały" mit

Heterodoksyjna grupa polskich ewangelików reformowanych (kalwinów), nazywana najpierw Zborem Mniejszym, w odróżnieniu od pozostałej reszty (czyli Zboru Większego), od początku swego istnienia była skazana na izolację. Owa izolacja, która z czasem przeszła w otwartą wrogość ze strony przedstawicieli innych wyznań, miała swe podłoże teologiczne. Przedstawiciele Zboru Mniejszego, którzy sami siebie nazywali Braćmi Polskimi, negowali zarówno dogmat trynitarny, jak i boskość natury Chrystusa. Jezus był dla nich adoptowanym Synem Bożym (adopcjonizm), co upodobniało XVI-wieczną grupę do ariańskiego odłamu chrześcijaństwa z III i IV w. n.e. Określenie „arianie" zostało im nadane w sensie pejoratywnym przez protestantów polskich, wiernych doktrynie Kalwina.

Te ustalenia teologiczne pociągnęły za sobą dyskusję, dotyczącą zewnętrznych rytuałów, kalendarza liturgicznego i sposobu czczenia świąt. Dniem wolnym od pracy, przeznaczonym na odpoczynek oraz modlitwę, zwyczajem braci „starszych w wierze" i gmin wczesnochrześcijańskich, była sobota. Wśród arian wybuchały spory o chrzest (kiedy i ile razy ma być przyjmowany), o rolę i formę pochówku, doktrynalnie uzasadniano odrzucanie świąt Bożego Narodzenia, dnia zesłania Ducha Świętego, itp. Niektóre grupy próbowały szerzej odtworzyć starotestamentowy kult hebrajski z jego świętami: świętem Paschy, świętem Purim, świętem Namiotów. W tym postępowaniu nie było jednak zgodności, co do takiego a nie innego typu świąt, była to droga prowadząca do odrestaurowanej recepcji judaizmu. Pojawiają się też świadectwa zgodnie, z którymi Bracia Polscy negowali potrzebę ceremonii pogrzebowych. Postulowali anonimowość grobów lub nawet brak konieczności jakiegokolwiek wyróżniania miejsca grzebalnego.

Arianie stanowczo opowiadali się przeciwko formalizacji religii. Często wybuchały między nimi spory o stopień i zakres formalizacji kościoła i życia religijnego. Wynikały one z postaw nacechowanych idiosynkrazją wobec wszelkiego sformalizowania i zastanych instytucji religijnych. Warto zauważyć, że w życiu społecznym formalizacja, deformalizacja, idiosynkrazja ma jako strukturę continuum w formie okręgu a nie linii prostej. Stąd tendencje formalistyczne jednych przedstawicieli spotykają się na okręgu z postawą przesyconą idiosynkrazją innych, zarówno w obrębie tej samej grupy wyznaniowej, jak i pomiędzy grupami różnowierczymi.

W jednych świadectwach z ówczesnej epoki spotykamy się z tolerancją, w innych zaś z gwałtownie wyrażanym oburzeniem i od tego rodzaju „huśtawki" odczuć nie pozostaje wolny także współczesny badacz, który zmaga się ze zrozumieniem tego wówczas podlegającego krystalizacji zjawiska religijnego. 5-letni okres „potopu" — szwedzkiej okupacji oraz jednoczesny konflikt militarny z władcą Siedmiogrodu i mocna obecność na ziemiach Polski katolicyzmu nie ułatwiały obiektywności badań tak złożonego zjawiska, jakim był arianizm polski.

Od końca lat 30. XVII w. w świadomości przedstawicieli innych religii krążyła o Arianach „czarna legenda". Jej narodziny w stosunku do Braci Polskich można usytuować w 1638 r., kiedy to po usunięciu przez ariańskich studentów przydrożnego krzyża nakazano zamknięcie na zawsze Akademii w Rakowie, zniszczenie drukarni i zboru ariańskiego, co oznaczało zarazem likwidację centralnego ośrodka tego ruchu. W roku 1647 wyrokiem sądu sejmowego zamknięto wszystkie szkoły i drukarnie Braci Polskich w całej Rzeczypospolitej. W tej sytuacji część arian widziała swe ocalenie podczas „potopu" w osobie protestanta — króla szwedzkiego Karola Gustawa. Podburzone przez księży katolickich chłopstwo dopuszczało się mordów na arianach i paliło ich majątki (głównie na Podkarpaciu, w latach 1655/1656). 27 lipca 1656 r. pod Warszawą król Jan Kazimierz złożył uroczysty ślub, że po zwycięstwie w wojnie ze Szwedami wypędzi z kraju arian, którzy „bluźnią dziewicy Maryi nie uznając boskości Jej Syna". Ślubu dotrzymał, w konstytucji ordynaryjnego sejmu walnego z 1658 r. znajdujemy zapis: „Iż ieśliby kto taki znalazł się, ktoryby sektę tę Aryańską w Państwach naszych tak Koronnych, iako y W.X.L. et provincijs eis annexis śmiał y ważył się wyznawać, krzewić, abo opowiadać, abo onej assertores protegere et fovere, a byłby o to legitime convictus, takowy każdy wyżej mianowanemu statutowi podlegać ma, y bez wszelakiey odwłoki przez Starosty nasze, Urzędy ich, na gardle ma bydź karany, sub privatione Capitaneatus. /.../ Chcąc iednak clementiam nostram pokazać; ieżeliby się który takowy znalazł, coby tey sekty swoiey wyrzec się niechciał; takowemu na lat trzy do wyprzedania się pozwalamy, salva bonorum et personarum securitate, atque debitorum repetitione…". ^{[ 1 ]}

Wyrok sejmu polskiego z 1658 r. o wypędzeniu Braci Polskich z Rzeczypospolitej był przejawem nienawiści religijnej, bowiem ten sam sejm ułaskawił wszystkich katolickich oraz innych protestanckich, kolaborujących z okupantami, przestępców politycznych. Arianom natomiast dano 3 lata czasu na zmianę wyznania na katolickie lub opuszczenie kraju. W przeciwnym razie groziła im śmierć. Zakazy te powtórzyły i dodatkowo uszczegółowiły konstytucje sejmowe z lat 1659, 1661, 1662, 1668. Udając się na emigrację, Bracia Polscy zabrali ze sobą bogate piśmiennictwo filozoficzne i teologiczne. Dorobek zebrany został w 7-tomowej edycji Biblioteca Fratrum Polonorum wydanej w latach 70. XVII w. w Amsterdamie. Myśl ariańska żywo oddziałała na filozofię angielską w okresie wczesnego Oświecenia (głównie na Johna Locke’a). Natomiast we Francji, gdzie interesowano się ideami politycznymi arian, nie rozumiano ich postawy religijnej, zaangażowanej w poszukiwanie własnej formuły.

W pierwszej połowie XX w. dzięki wybitnemu badaczowi polskiego piśmiennictwa Aleksandrowi Brücknerowi oraz historykom: Stanisławowi Kotu i Ludwikowi Chmajowi tradycja ariańska stała się przedmiotem badań i studiów. Bracia Polscy zostali wówczas docenieni za swą otwartość światopoglądową, kontakty z elitami umysłowymi ówczesnej Europy, uwagę, którą przykładali do studiów i kształcenia młodzieży. Środowiska Braci Polskich zaczęto wówczas postrzegać jako odnowicieli idei bliskich akademii platońskiej, swego rodzaju bractwo, którego aspiracjami było najdalej idące połączenie ascetycznego chrystianizmu z dorobkiem filozoficznym zarówno Antyku jak i europejskiego Odrodzenia. Rozpoczęło się wówczas kształtowanie w świadomości Polaków pozytywnego wizerunku heterodoksyjnej grupy dotychczas zapomnianej w narodowej przeszłości. Z pozytywnym wizerunkiem arian w okresie międzywojennym polemizował, pozostający pod wpływem idei Narodowej Demokracji, historyk Wacław Konopczyński.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Bracia polscy w XVI-XVII w. Dzieje prześladowania Arian

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Newest author's article: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice