1. Wielka odmienność w kulturowo jednej Europie. Studium porównawcze samorządów dwóch państw położonych w Europie ale zupełnie odległych geograficznie, pomimo pewnych relacji kulturowych, musi przedstawiać się diametralnie odmiennie.

Oprócz geografii zasadnicze różnice pochodzą z procesu historycznego w długim okresie trwania. Oto fragment opracowania Dereka Sayer'a zatytułowanego Ta królewska wyspa czyli jeszcze raz o "osobliwościach Anglików":

„W ścisłym związku z dawnością metryki procesu formowania się państwa angielskiego pozostaje zdumiewająca trwałość jego form. Upatrywałbym w tym kluczowy element wyróżniający angielską państwowość i jej kulturę polityczną. Wspominałem już o rozwoju form dokumentacji urzędowej, chciałbym jednak uzupełnić to paroma dalszymi przykładami. Granice hrabstw były (poza pięcioma wyjątkami, w większości z terenów pogranicznych) utrwalone w Anglii jeszcze przed podbojem normańskim i nie zmieniły się aż do 1974 roku. Granice parafii również nie uległy w większości zmianom od XII do XIX wieku. Hrabstwa i parafie to nie tylko nazwy na mapie — były one zarówno rzeczywistymi wspólnotami, jak i jednostkami administracji i władzy. To wokół parafii, na szczeblu najniższym, i hrabstwa na wyższym poziomie materializowała się władza. Przekrojowo obie te instytucje przedstawiają typowo "feudalny" porządek. Elżbietańskie Prawo o ubogich było wprowadzone w życie poprzez parafie, podobnie jak Act of Settlement z 1662 r. Działalność sędziów pokoju, sędziów ławniczych i parlamentu organizowano natomiast opierając się na hrabstwach. Aż do XIX w. ludzie zwyczajowo mówili o hrabstwie jako o „moim kraju". Historycy od dawna już, i słusznie, docenili kulturowe i polityczne znaczenie hrabstw [...]"[1].

Ziemie polskie tylko w okresie ostatnich trzystu lat przezywały przerwania naturalnych procesów historycznych. Były to: trzeci rozbiór Polski 1795, upadek napoleońskiej Europy i kongres wiedeński 1813 — 1815, lata 1939 — 1945 kilkukrotna zmiana granic i przesuwania ludności narodowości polskiej mniej więcej od kilkuset do dwóch tysięcy kilometrów. W wyniku II wojny światowej i znalezieniu się całej środkowoeuropejskiej ludności Polski w radzieckiej strefie wpływów otrzymaliśmy państwo jednolite etniczne i jednocześnie nacechowane ogromnym ładunkiem antagonizmów społecznych, które musiały ulec spetryfikowaniu i skostnieniu w eksperymentalnym gorsecie autorytarnego ustroju realnego socjalizmu[2]. Od zakończenia drugiej wojny światowej Polska miała wykreowane trzy podziały terytorialne i charakterystyczne dla nich odmienne wizje samorządu terytorialnego. Pierwszy kształtowany w latach 1945 — 1952[3], drugi z roku 1975 i trzeci z 1998. Podział pierwszy zakładał trzy szczeble administracji terytorialnej. Drugi wprowadził dwa szczeble administracji i znacząco ograniczał rolę samorządu. Trzeci zaś wprowadzony w dziewięć lat po powrocie do ustroju kapitalistycznego, przywracał trzy szczeble administracji lokalnej i sankcjonował na każdym z nich określone położenie i kompetencje samorządu lokalnego. Każdą z reform administracji lokalnej można określić jako woluntarystyczną i podyktowaną czynnikami w pierwszym rzędzie politycznymi. Nawet reforma z 1998 roku, powracając do trzech szczebli administracji, kierowała się w pierwszym rzędzie koniecznością wymiany elit po PRL i chroniczną słabością społeczności lokalnych. Jej propagatorzy i twórcy pozostali głusi na zarzuty przerostu biurokracji, kłopoty ekonomiczne wielu zdegradowanych miast czy regionów oraz zalecenia płynące od ekspertów zagranicznych[4]. Zgodnie np. z zaleceniami i dyrektywami Unii Europejskiej, która propagowała spłaszczanie administracji samorządowej i przekształcanie jej w ten sposób, by struktury unijne stopniowo uznawać za szczebel najwyższy, jednoczącego się kontynentu.

2. Anglia, Szkocja i praktyka dewolucji. Teoria i praktyka reform samorządowych w Wielkiej Brytanii była dość szczególna. Do pewnych korekt podziału terytorialnego a później także samorządowych i wewnątrzpaństwowych zaczęło dochodzić w latach siedemdziesiątych XX wieku. Od roku 1974 Wielka Brytania wraz z sąsiednią Republiką Irlandii i skandynawską Danią stały się członkami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Warto zaznaczyć, iż większość zmian w zakresie podziału terytorialnego miało charakter fragmentaryczny (dotyczył tylko pojedynczych rejonów czy hrabstw), a ponadto podyktowany był koniecznością realizacji celów ekonomicznych, a więc wypływał z polityki lokalnego planowania oraz zadań gospodarczo-infrastrukturalnych. Każdej zmianie struktury towarzyszyła debata społeczna, dyskusja w mediach a czasem i referendum. Proces ten uległ przyśpieszeniu po przekształceniu EWG w Unię Europejską w roku 1991[5]. To przekształcenie spowodowało możliwość tworzenia regionów autonomicznych - zwłaszcza jeżeli miały już spłaszczoną strukturę podziału terytorialnego i spełniały szereg innych cech[6]. Na drodze referendum (w 1997 z ważną ponad 50 % frekwencją) został zaakceptowany Scotland Act z 1998, który ustanowił w Edynburgu jednoizbowy parlament dla autonomicznej Szkocji. Zgodnie z tym aktem pierwsze wybory do regionalnego parlamentu odbyły się 01.05.1999.

Szkocja pozostaje z Anglią od roku 1603[7] w unii personalnej a od lat 1706-1708 w zjednoczonym państwie pod wspólną dla obu wysp nazwą — Wielkiej Brytanii. Od roku 1885 w rządzie Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii istniało ministerstwo do spraw Szkocji, które w roku 1999 przekształcono w regionalny organ wykonawczy Scotisch Executiv, a następnie od 2007 w rząd autonomicznej prowincji [8].

Powołanie szkockiej autonomii z odrębnym parlamentem budziło wątpliwości, niemniej dobrze układającą się współpracę utorowało wiele czynników. O płaskiej strukturze administracyjnej wspomniałem wcześniej (przypis 4). Niemniej koniecznym jest na wskazanie wielu innych czynników, takich jak istotna przychylność dla autonomii Szkotów premiera Wlk. Brytanii T. Blaire’a oraz elastyczne prawo wynegocjowane i przyjęte w westminsterskim parlamencie. Jak zauważa S. Kubas:

"[...] dokonany w Scotland Act podział kompetencji między ministrów Korony i ministrów szkockich nie ma charakteru zamkniętego. Rozporządzenie królewskie może przekazać dodatkowe kompetencje ministrów Korony ministrom szkockim, przekazać ministrom szkockim prawo wykonywania kompetencji wspólnie z ministrami Korony, lub też zastrzec obowiązek dokonywania przez ministrów Korony konsultacji lub uzgodnienia określonych spraw z ministrami szkockimi"[9].

Zwracać może uwagę pozytywny sposób stworzonych norm dotyczących zarządzania publicznego i przyjęcie zasady - podmiot mniejszy — więcej uprawnień proceduralnych. Tego rodzaju praktyka została w literaturze przedmiotu określona mianem dewolucji. Na ogół przez dewolucję rozumie się przeniesienie na organ niższego rzędu wielu uprawnień organu wyższego. Niemniej nie jest to do końca precyzyjne. Chodzi o takie zrównanie kompetencji dwóch organów by ten słabszy miał więcej gwarancji a silniejszy nie wykorzystywał swojej przewagi, ze szkodą dla interesu publicznego. Dewolucja jest procesem, według niektórych autorów niosącym zagrożenie -separatyzm. Polemiści broniący dewolucji z kolei twierdzą, że wprowadzanie zmian, które zrównują podmiot zwierzchni z podległym rodzi związki oparte o wzajemne zobowiązanie i wyznacza limity tych zobowiązań[10].

3. Asymetria Wielkiej Brytanii. Kolejnym pojęciem politologicznym i prawnym wiążącym się ściśle z dewolucją a odnoszącym się do brytyjskiego systemu samorządowego jest pojęcie asymetrii w trzech wymiarach.

1/ Asymetria występuje miedzy obszarami posiadającymi lokalne parlamenty, cieszące się zdefiniowaną suwerennością a obszarami bez takich parlamentów. Chodzi o Szkocję (największa autonomia) a poza tym Irlandię Północną i Walię.

2/ Asymetria występuje w kompetencjach przyznanych poszczególnym parlamentom obszarów autonomicznych. Np. w Irlandii Północnej z jurysdykcji lokalnego parlamentu wyjęto transport (szczególnie drogowy), a ponadto służbę zdrowia i edukację. Na terenie wyspy Irlandia Wielka Brytania i Republika Irlandii mają wspólną granicę lądową. Budowa dróg powinna być koordynowana dla całej wyspy jednolicie. Podział polityczny nastręczał konieczność przeniesienie tego problemu na szczebel międzypaństwowy — uzgodnienia zatem są podejmowane w rozmowach planistów Londynu i Dublina. Zdaniem Brytyjczyków edukacja i służba zdrowia to dwa obszary, z których powinno wyeliminować się osoby w jakikolwiek sposób stwarzające przypuszczenie, że hołdują postawom religijnego fundamentalizmu. Dlatego w odniesieniu do prowincji w większości zamieszkałej przez protestantów, kompetencje w tych społecznie wrażliwych dziedzinach, przekazano w myśl politycznie pokojowego pragmatyzmu, na szczebel centralny — do Londynu.

3/ Asymetria występuje ponadto w ilości szczebli podziału administracyjnego i wygląda inaczej na terenach angielskich a inaczej w obszarach z przyznaną szerszą lub węższą autonomią.

Dla terenów angielskich[11] są to 3 stopnie administracji samorządowej:

· [szczebel najwyższy] 46 jednostek unitarnych i 34 hrabstwa metropolitalne;

· [szczebel pośredni] dzielnice Londynu — 32[12], dystrykty metropolitalne (mniejsze miasta) — 36 i dystrykty niemetropolitalne - 238;

· [szczebel najniższy, podstawowy] świeckie parafie z radami lub zgromadzeniami mieszkańców — ponad 8000.

Dla Szkocji — 2 stopnie administracji lokalnej:

· [szczebel najwyższy] jednostki unitarne w miejsce dawnych hrabstw — 32 w tym 3 terytoria wyspiarskie (rezerwaty przyrody, ochrona krajobrazu)

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Latest author's article: Huig de Groot - świeckie polis i krawędzie czasu