II. Sąd Najwyższy wydał wyrok rozpoznając kasację pozwanego banku w sporze o ustalenie nieważności umowy kredytu udzielonego przez bank parafii. Z pozwem przeciwko bankowi wystąpiła diecezja. Podnosiła ona, że umowa kredytu została przez parafię zaciągnięta bez odpowiedniej zgody właściwego biskupa i powoływała się na nieważność czynności prawnej.

III. Najistotniejsza kwestia, którą należy rozstrzygnąć, dotyczy charakteru zgody biskupa na zawarcie umowy kredytu, oraz skutków jakie brak takowej zgody wywołuje na płaszczyźnie prawa cywilnego. Jednak wyjaśnienie tych wątpliwości możliwe jest jedynie poprzez sięgnięcie do przepisów prawa kanonicznego, a szczególnie do Kodeksu Prawa Kanonicznego ^{[ 2 ]}. Na uwadze trzeba również mieć przepisy prawa polskiego, a szczególnie ustawę z 17.V.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej ^{[ 3 ]} oraz przepisy kodeksu cywilnego. ^{[ 4 ]}

Parafia i diecezja, jako kościelne osoby prawne, działają równocześnie na podstawie przepisów prawa kanonicznego i prawa cywilnego. Punktem wyjścia dla dalszych rozważań jest treść art. 2 ustawy wyznaniowej. Zgodnie z jego brzmieniem „Kościół rządzi się w swych sprawach własnym prawem, swobodnie wykonuje władzę duchowną i jurysdykcyjną oraz zarządza swoimi sprawami". Z przepisu tego wynika, że Kościół łaciński w swoich sprawach rządzi się swoim prawem oraz swobodnie zarządza swoimi sprawami.

Ze swoimi sprawami Kościoła łacińskiego wiąże się zarządzanie majątkiem kościelnym. Zarządzanie majątkiem kościelnym wiąże się z kolei z czynnościami zwykłego zarządu, jak i z czynnościami przekraczającymi zwykły zarząd.

Żaden przepis prawa polskiego nie definiuje, co należy rozumieć przez czynność zwykłego zarządu, ani nie określa, co należy rozumieć przez czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu. Żadna też norma prawa polskiego nie określa nawet kryteriów, kiedy czynność dokonywana jest w ramach zwykłego zarządu, a kiedy już przekroczono granice zwykłego zarządu. Tym bardziej zakres zwykłego zarządu i określenie, kiedy mamy do czynienia już z czynnością przekraczającą zwykły zarząd, nie został określony dla kościelnych osób prawnych.

Wobec powyższego należy zastanowić się, kiedy organ parafii (proboszcz) podejmuje czynność w stosunku do majątku kościelnego w ramach zwykłego zarządu, a kiedy przekracza zwykły zarząd.

Należy wskazać, że prawodawca kościelny, podobnie jak i ustawodawca świecki, wyróżnia czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły zarząd. Rozróżnienie to wynika z treści kan. 1281 KPK. Przepis ten stanowi: „§ 1. Przy zachowaniu przepisów statutów, zarządcy nieważnie wykonują czynności, które przekraczają granice i sposób zwyczajnego zarządzania, jeśli nie uzyskali wcześniej pisemnego upoważnienia od ordynariusza".

Przepis ten został umieszczony w księdze V KPK — Dobra doczesne Kościoła i ma charakter ogólny, tzn. odnosi się do wszystkich zarządców zarządzających majątkiem kościelnym, chyba że istnieje norma szczególna. Zgodnie z treścią kan. 635 § 1 i 3 KPK "dobra doczesne instytutów zakonnych jako kościelne rządzą się przepisami księgi V Dobra doczesne Kościoła, chyba że co innego wyraźnie zastrzeżono". Normą taką jest powołany w uzasadnieniu wyroku SN kan. 638 KPK. Powołanie tego przepisu przez SN, w uzasadnieniu wyroku, było nietrafne. Przepis ten odnosi się bowiem jedynie do instytutów zakonnych i dotyczy zarządzania majątkiem takiego instytutu. Parafia nie jest instytutem zakonnym i ten przepis nie mógł znaleźć zastosowania. ^{[ 5 ]}

Istotną kwestią jest rozstrzygnięcie, czy zawarcie przez parafię umowy kredytu było czynnością zwyczajnego zarządu i proboszcz nie miał obowiązku uzyskania pisemnej zgody biskupa ordynariusza, czy też była to czynność przekraczająca zwyczajny zarząd i owa zgoda była wymagana.

Sąd Najwyższy uznał, że nastąpiło przekroczenie granic zwykłego zarządu i proboszcz na mocy kan. 1281 § 1 KPK miał obowiązek uzyskać zgodę ordynariusza, którym w tym momencie był biskup diecezjalny. Zdaniem SN decydującą okolicznością było to, że proboszcz parafii przekroczył ustaloną przez Konferencję Episkopatu Polski maksymalną wysokość kwoty zobowiązań.

Przepisy dotyczące ustalania maksymalnej sumy umieszczone są w przepisach księgi V KPK, tytuł III — „Umowy, zwłaszcza alienacja", a nie w tytule II tejże księgi — „Zarząd dóbr". Ustalanie więc maksymalnej sumy wiąże się nie z zarządem dobrami kościelnymi, a tylko szczególną jego formą, jaką jest alienacja. Chcąc więc stosować normy dotyczące ustalania przez Konferencję Episkopatu najwyższej sumy, trzeba najpierw przesądzić, czy zawarcie umowy kredytu było alienacją.

KPK nie zawiera definicji alienacji. W doktrynie prawa kanonicznego przyjmuje się, że „Alienacją w znaczeniu ścisłym jest przeniesienie prawa własności na inną osobę kościelną czy świecką, np. przez sprzedaż, zmianę, darowiznę; w znaczeniu szerszym — takie przeniesienie jakiegoś prawa rzeczowego na inną osobę, w wyniku którego sytuacja majątkowa osoby kościelnej ulega pogorszeniu, np. przez dzierżawę, zastaw, hipotekę, pożyczkę". ^{[ 6 ]}

W świetle powyższej definicji zawarcie umowy kredytu było alienacją dóbr kościelnych, tym bardziej że zabezpieczeniem wierzytelności było ustanowienie hipoteki na trzech nieruchomościach należących do parafii. Tym samym przesądzić należy, iż przepisy dotyczące maksymalnej sumy alienacji dóbr kościelnych, której wysokość określa Konferencja Episkopatu, znajdą w przedmiotowej sprawie zastosowanie. Wskazać jednak należy, że Konferencja Episkopatu Polski ustaliła taką sumę, ale uczyniła to dopiero na Zebraniu Plenarnym w dniach 16-18.VI.1995 r., a więc trzy lata po zawarciu przez parafię umowy kredytu. W chwili więc zawierania umowy kredytu i poręczenia przez diecezję taka suma nie była określona. Skoro więc nie była ustalona najwyższa suma alienacji, to zgoda biskupa diecezjalnego była tym bardziej wymagana.

Niezależnie od powyższych rozważań dotyczących alienacji, należy poczynić kilka uwag na temat kwestii przekroczenia, bądź nie, granic zwykłego zarządu.

Czynności faktyczne i prawne składające się na zwykły zarząd muszą mieć charakter dość powszechny. Nie będą to czynności dokonywane sporadycznie lub bardzo rzadko. Należy je również odnosić do majątku kościelnej osoby prawnej, oraz brać pod uwagę cel dokonania danej czynności. Wskazać jednak trzeba, że nie ma jasnych kryteriów, które pozwalałyby bez wątpliwości kwalifikować daną czynność jako przekraczającą granice zwykłego zarządu lub mieszczącą się w tych granicach. Każdy przepadek należy badać oddzielnie.

Mimo tych zastrzeżeń zaciągnięcie kredytu na realizację inwestycji kościelnej w wysokości 8 mld ówczesnych złotych (obecnie 800.000 zł) należy uznać za czynność przekraczającą zwykły zarząd. Po pierwsze, świadczy o tym kwota kredytu, która z całą pewnością przekracza zwykły zarząd. Po drugie, zaciąganie kredytu nie jest czynnością zwyczajną, codzienną czy nawet dokonywaną sporadycznie. Kredyty w takiej wysokości zaciągane są raczej jednorazowo. Po trzecie, przeznaczenie kredytu — inwestycje kościelne — świadczy o tym, że nie jest to czynność zwykłego zarządu.

Tym samym uznać należy, że zarówno przepisy KPK dotyczące alienacji, jak i dotyczące zarządu dobrami kościelnymi nakładały na proboszcza parafii obowiązek uzyskania pisemnej zgody biskupa.

IV. Z brakiem pisemnej zgody biskupa KPK wiąże sankcje nieważności. Wynika to zarówno z kan. 1281 § 1 KPK, jak i z kan. 1291 KPK. Nie ma więc wątpliwości, że zaciągnięcie kredytu przez parafię na płaszczyźnie prawa kanonicznego będzie czynnością nieważną.

Powstaje zatem pytanie, czy ta sama sankcja będzie zachodzić na płaszczyźnie prawa cywilnego.

Sankcja nieważności jest najsurowszą konsekwencją, jaką zna prawo cywilne wobec czynności prawnych dokonanych niezgodnie z przepisami prawa. Czynność prawna nieważna "nie wywołuje skutków zamierzonych przez strony. Jest ona wprawdzie dokończona i zawarta, oświadczenia woli zostały złożone, jednakże oceniane jako zamierzone skutki prawne w ogóle nie powstają". ^{[ 7 ]} W doktrynie wskazuje się na następujące cechy nieważności czynności prawnej: czynność prawna nieważna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych od chwili jej dokonania, nieważność następuje z mocy samego prawa, sąd uwzględnia nieważność z urzędu. ^{[ 8 ]}

Najważniejszą z analizowanego punktu widzenia cechą nieważnej czynności prawnej jest to, że następuje owa nieważność z mocy samego prawa. Skutek nieważności powinien być więc jasno i wprost przewidziany w ustawie.

Rodzi się zatem problem: czy nieważność czynności prawnej na płaszczyźnie prawa kanonicznego będzie jednoznaczna z nieważnością czynności prawnej polskiego prawa cywilnego?

Żaden przepis prawa polskiego nie przewiduje sankcji nieważności czynności prawnej, jeżeli takowa zachodzi na płaszczyźnie prawa kanonicznego. Sankcja taka nie jest więc przewidziana wprost i jasno w przepisie prawa polskiego.

Należy jednak zastanowić się, czy ustawodawca nie dopuścił takowej sankcji na podstawie wskazywanego już art. 2 ustawy wyznaniowej. Na mocy art. 2 Kościół rządzi się w swoich sprawach swoim własnym prawem i swobodnie wykonuje władzę duchową i jurysdykcyjną oraz zarządza swoimi sprawami. Prawem, którym rządzi się Kościół łaciński, jest prawo kanoniczne uregulowane przed wszystkim w KPK. Ustawodawca dopuścił stosowanie przez Kościół łaciński prawa kanonicznego, ale w sposób ograniczony. Zastosowanie prawa kanonicznego może mieć miejsce, jeżeli chodzi o zarządzanie przez Kościół zachodni swoimi sprawami lub też gdy chodzi o wykonywanie władzy jurysdykcyjnej i duchowej.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Małżeństwo konkordatowe: wyrok SN 17.11.2000. Strasburg: Krzyż w szkole publicznej a wolność sumienia i wyznania

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word