Pojęcie zarządzania swoimi sprawami Sąd Najwyższy zinterpretował szeroko. Zdaniem SN zawarcie umowy według polskiego prawa cywilnego, w której jedną ze stron jest kościelna osoba prawna, jest już zarządzaniem swoimi sprawami. Dodatkowo ten argument wzmacnia okoliczność, że w grę wchodziła sytuacja prawna dóbr kościelnych, które zgodnie z kan. 1257 § 1 KPK mają charakter publiczny.

Zbliżony pogląd do stanowiska SN wyraził W. Chmiel. Zdaniem tego autora "Nieznanie (kanonicznoprawnej — przyp. mój) sankcji nieważności oznaczałoby, że państwo polskie nie zapewnia Kościołowi swobodnego i publicznego zarządzania i administrowania swoimi sprawami na podstawie prawa kanonicznego (art. 5 konkordatu)" ^{[ 9 ]}. Pogląd ten należy uznać za trafny.

Należy postawić pytanie: co oznacza swobodne zarządzanie swoimi sprawami?

Problematyka zarządzania swoimi sprawami wiąże się z podejmowaniem wszelkich czynności faktycznych i prawnych dotyczących spraw leżących w kompetencji Kościoła łacińskiego. Zarządzanie swoimi sprawami dotyczy zarówno spraw o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym (np. swobodne obsadzanie urzędów kościelnych). W analizowanej sprawie na plan pierwszy wybija się element majątkowy.

Kluczowe znaczenie ma wykładnia pojęcia „swoje sprawy Kościoła", bowiem od jego wykładni zależy wyznaczenie granic pomiędzy prawem polskim a prawem kanonicznym.

W doktrynie prawa kanonicznego wyróżnia się sprawy, które należą stricte do kompetencji Kościoła, sprawy, które należą do wyłącznej właściwości państwa i sprawy tzw. forum mieszanego, które leżą w kręgu zainteresowań obu porządków prawnych — prawa świeckiego i kanonicznego. Najistotniejsze znaczenie mają te sprawy, które leżą w kręgu zainteresowań i państwa, i Kościoła łacińskiego.

Bez wątpienia sprawami własnymi Kościoła są sprawy związane z wykonywaniem władzy stricte duchowej — np. regulacje dotyczące udzielania sakramentów ^{[ 10 ]}, obsadzanie stanowisk kościelnych, sprawy związane z liturgią itp. Do spraw swoich Kościoła zaliczyć należy także wszelkie sprawy wywołujące skutek na forum wewnętrznym Kościoła łacińskiego.

Jednak swoją sprawą Kościoła łacińskiego nie będzie taka sprawa, w której uczestniczy osoba trzecia, i to jest to sprawa, która regulowana jest również przepisami prawa świeckiego. Wiąże się to z okolicznością, iż skutki prawne wystąpią nie tylko na forum prawa kanonicznego, ale także na forum prawa świeckiego. Jednocześnie skutkami tymi zostanie objęta osoba trzecia jako podmiot prawa świeckiego, a nie podmiot prawa kanonicznego. W praktyce do tychże spraw zalicza się przede wszystkim sprawy majątkowe Kościoła łacińskiego. KPK wprawdzie reguluje kwestie związane z dobrami doczesnymi Kościoła, ale czyni to w wąskim zakresie, często odsyłając do prawa świeckiego (zob. kan. 668, kan. 1290 KPK). ^{[ 11 ]}

Poprzez art. 5 konkordatu oraz art. 2 ustawy wyznaniowej Rzeczpospolita Polska zobowiązała się respektować przepisy prawa kanonicznego w zakresie zarządzania przez Kościół łaciński jego sprawami. Jednak nie chodzi tu o tolerowanie prawa kanonicznego, ale o wyrażenie zgody, aby przepisy tego systemu wywoływały określone skutki prawne w prawie polskim. ^{[ 12 ]} Naruszenie więc przepisów prawa kanonicznego wywołuje również określone skutki cywilnoprawne. Nieważność czynności prawnej w prawie kanonicznym powinno wywołać takie same skutki w prawie cywilnym, a skutek nieważności wynika pośrednio z prawa kanonicznego, a bezpośrednio z ustawy wyznaniowej. ^{[ 13 ]}

Dlatego też w odniesieniu do kościelnych osób prawnych art. 35 k.c., który stanowi: „Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej, reguluje także jej statut", należy odczytywać w ten sposób, że właściwe przepisy to przepisy prawa kanonicznego i wydanych na jego podstawie innych aktów (np. akty prawa partykularnego). Wynika to z faktu, że zarówno art. 5 konkordatu, jak i art. 2 ustawy wyznaniowe odsyłają do prawa kanonicznego, jako właściwego co do zarządzania przez Kościół łaciński swoimi sprawami.

Wzmocnieniem tej argumentacji jest treść kan. 1290 KPK, zgodnie z treścią którego „to, co prawo państwowe na danym terytorium postanawia odnośnie do umów, zarówno w ogólności, jak i w szczególności, oraz do zobowiązań, ma być zachowywane również mocą prawa kanonicznego w odniesieniu do rzeczy podlegających władzy rządzenia Kościoła, z tymi samymi skutkami, chyba że są przeciwne prawu Bożemu lub co innego zastrzega prawo kanoniczne, i przy zachowaniu przepisu kan. 1547".

Z brzmienia kan. 1290 KPK wynika jasno, że Kościół łaciński respektuje przepisy prawa świeckiego odnośnie do umów. Obowiązywanie norm prawa świeckiego dotyczących umów także na płaszczyźnie prawa kanonicznego dotyczy zarówno przepisów o charakterze ogólnym, jak i szczególnym. Na przepisy ogólne regulujące kwestie umów składają się normy k.c. nie tylko zawarte w części ogólnej księgi III, ale także zawarte w księdze I — część ogólna. Oznacza to, że na płaszczyźnie prawa kanonicznego obowiązują także przepisy prawa cywilnego dotyczące nieważności czynności prawnej, chyba że co innego stanowi prawo Boże lub kanoniczne.

W analizowanym orzeczeniu na plan pierwszy wysunęła się nieważność czynności prawnej w prawie kanonicznym. Prawo cywilne akceptuje jedynie kanonicznoprawny skutek nieważności czynności prawnej, a ustawa wyznaniowa (art. 2) nadaje jedynie temu skutkowi sankcje cywilnoprawne.

Z powyższych rozważań wynika, że Rzeczpospolita zobowiązała się respektować postanowienia prawa kanonicznego. Powstaje wątpliwość, czy podmiot prawa cywilnego nie będący kościelna jednostką organizacyjną Kościoła zachodniego ma obowiązek respektować przepisy prawa kanonicznego i czy mogą dosięgnąć go skutki wynikające z naruszenia tychże przepisów.

Jak wyżej wskazano, zarówno parafia, jak i diecezja weszły w stosunki prawne z bankiem. Drugą stroną czynności prawnej był więc podmiot profesjonalny prowadzący działalność bankową. Bank zobowiązany był dołożyć nie tylko staranności zwykłej, ale również szczególnej, żeby nie rzec najwyższej. Wymóg dołożenia tejże staranności powinien zostać zachowany również ze względu na kwotę udzielanego kredytu.

Trudno wymagać od banku biegłej znajomości prawa kanonicznego. Niemniej uzyskanie informacji o tym, czy została udzielona pisemna zgoda biskupa diecezjalnego, było możliwe, tym bardziej że przy udzieleniu innego kredytu taka zgoda została udzielona. Kierując się ostrożnością, bank winien więc zapytać o to, czy proboszcz parafii posiada odpowiednią zgodę, a w przypadku odmownej odpowiedzi — albo zwrócić się o nią do biskupa, albo odmówić udzielenia kredytu. Banku nie usprawiedliwia nawet okoliczność, że zgody na poręczenie udzielił kanclerz kurii diecezjalnej. ^{[ 14 ]} Tym samym bank nie dołożył stosownej staranności. ^{[ 15 ]}

V. Orzeczenie SN należy przyjąć z zadowoleniem. Kształtuje ono bowiem relacje pomiędzy prawem kanonicznym a prawem cywilnym. Szczególnie istotne jest to, że Sąd Najwyższy dla rozstrzygnięcia sporu sięgnął do norm kanonicznoprawnych, choć nie w sposób bezkrytyczny (zastosowanie kan. 638 KPK). Ważną kwestią jest również to, że Sąd Najwyższy uznał, iż kanonicznoprawny skutek nieważności czynności prawnej następuje także na płaszczyźnie prawa cywilnego.

Wyrok SN jest istotnym krokiem w kierunku ustalenia normatywnej treści art. 5 konkordatu i art. 2 ustawy wyznaniowej. Dopiero bowiem orzecznictwo sądów określi granice, kiedy zastosowanie znajdzie prawo kanoniczne, a kiedy wyłącznie prawo polskie.

Bartosz Rakoczy

*

„Orzecznictwo Sądów Polskich" nr 9/2003, s. 491-491.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Małżeństwo konkordatowe: wyrok SN 17.11.2000. Strasburg: Krzyż w szkole publicznej a wolność sumienia i wyznania

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word