Rodzina w prawie rzymskim

Prawo rzymskie rozróżniało trzy rodzaje stosunków prawnych istniejących w ramach małżeństwa. Były to: prawo małżeńskie, władza ojcowska(Patria potestas) oraz prawo opiekuńcze. W samym kontekście związku i hierarchii, rodzinę rzymską rozróżniano w dwóch formach: rodziny agnatycznej oraz rodziny kognatycznej.

Rodzina agnatyczna opierała się na odmiennej zasadzie organizacji, niż rodzina z jaką mamy do czynienia w czasach nowożytnych. Rodziną (familia) w tym znaczeniu, nie były osoby powiązane tylko ze sobą węzłami krwi oraz naturalnym pokrewieństwem lecz wszystkie osoby, które podlegały władzy jednego pana domu(pater famillias), czy to z natury (przez urodzenie), czy przyłączone poprzez czynność prawną np. przysposobienie. Na początku stosowania tego typu hierarchii rodzinnej władza ta, określana jako manus, bez rozróżnienia dotyczyła żony, dzieci, niewolników itd. Z biegiem czasu, gdy sytuacja prawna członków rodziny zaczęła się różnicować, stworzono szereg nazw na określenie statusu względem pana domu. Określenie manus pozostało dla określenia władzy nad żoną, władza nad dziećmi określana była jako patria potestas, władza nad niewolnikami nosiła nazwę (dominica) potestas, natomiast władza na osobami wolnymi, sprzedanymi mancypacyjnie ^{[ 1 ]} przez pana domu innej osobie, nosiła nazwę mancipcium. Osoby wolne należące do jednej rodziny łączył ze sobą stosunek agnacyjny (były one agnatami, krewnymi agnatycznymi). Proces agnacji powstawał wyłącznie przez więzy w linii męskiej, gdyż wynikało to z faktu, że pater familias mógł być tylko i wyłącznie mężczyzna. Agnatami natomiast byli jednak zarówno kobiety, jak i mężczyźni jeśli tylko podlegali wspólnej władzy w rodzinie ^{[ 2 ]}.

Wejście żony pod władzę i do rodziny męża nie było jednak zawsze tożsame z zawarciem małżeństwa. Kobieta zamężna mogła zostawać poza obrębem rodziny agnatycznej swojego męża, podlegając wówczas lub nadal władzy swego pater familias (jeśli była nadal alieni iurisis ^{[ 3 ]}). Zachodziło wtedy małżeństwo sine manu. Mogła też wejść pod władzę (manus) swego męża jako głowy rodziny (małżeństwo cum manu). Wchodziła wówczas do rodziny również jako alieni iurisis. Jeśli mąż był alieni iurisis, wchodziła pod władzę jego pater familias. Małżeństwa takie, określane jako conventio in manum dochodziło do skutku przez czynności prawne. Wejście pod władzę (manus) męża mogło nastąpić trzema sposobami:

Małżeństwo cum manu było charakterystyczne dla wczesnych okresów państwa rzymskiego.

Głową rodziny (pater familias) była osoba płci męskiej, mająca faktycznie lub tylko potencjalnie pełnię władzy nad rodziną (nie podlegał w rodzinie żadnej władzy). Termin ten praktycznie w prawie rzymskim oznaczał przede wszystkim sytuację prawną osoby, niekoniecznie zaś jej faktyczne stosunki rodzinne. W najdawniejszym prawie pater familias posiadał władzę absolutną nad wszystkimi członkami rodziny ^{[ 5 ]} oraz był wyłącznym podmiotem praw majątkowych. Władza ta była jedynie ograniczona przez względy sakralne, zwyczaje oraz w późniejszym czasie przez wpływ opinii publicznej. Z biegiem czasu, na skutek zmian gospodarczo-społecznych, następowała zmiana pojęć prawnych dotyczących stosunków rodzinnych. Efektem tego był zanik typowej rodziny agnatycznej, na rzecz uzyskiwania przez jej członków znacznej swobody osobistej i majątkowej.

Drugim typem rodziny była rodzina kognatyczna tj. oparta na więzach krwi. Znaczenie jakie posiadała agnacja (zwłaszcza w kwestiach spadkowych czy opiekuńczych) sprawiły, że kognacja mogła być jedynie przeszkodą małżeńską lub wynikały z niej obowiązki natury wyłącznie moralnej ^{[ 6 ]}. Pierwszy istotny wzrost znaczenia rodziny kognatycznej nastąpił w I w. p.n.e. gdy pretor powołał do dziedziczenia również krewnych kognatycznych. W tym czasie również stworzono przepisy umożliwiające pozywanie matki przez dzieci bez zezwolenia pretora, a później również nakładające obowiązek alimentacyjny na matkę i jej ascendentów. W II w. n.e. wprowadzone zostało także cywilne dziedziczenie pomiędzy matką, a dziećmi.

W ramach pokrewieństwa kognatycznego w starożytnym Rzymie rozróżniano: pokrewieństwa w linii prostej (między osobami pochodzącymi od siebie tj. krewni wstępni, ascendenci oraz krewni zstępni, descendenci) oraz pokrewieństwa w linii bocznej (od osób pochodzących od wspólnego przodka). Stopień pokrewieństwa oznaczano wedle zasady: ile urodzeń tyle stopni ^{[ 7 ]}. Wyżej wymienione zasady pokrewieństwa nie dotyczyły osób będących krewnymi kognatycznymi jednego małżonka w stosunku do drugiego. Taki stosunek określony został jako powinowactwo (affinitas) i powstawał tylko na skutek małżeństwa.

Małżeństwo mogło być poprzedzone zaręczynami (sponsalia), czyli przyrzeczeniem stron co od zawarcia małżeństwa. W pierwszej formie prawo nakazywało, aby umowę taką zawierali werbalnie ojcowie narzeczonych, ewentualnie ojciec narzeczonej i narzeczony. W późniejszych czasach była to nieformalna umowa pomiędzy samymi narzeczonymi. Ze względu na fakt, iż małżeństwo opierało się na wolnej woli stron, odstąpienie jednej ze stron od chęci zawarcia małżeństwa nie pociągało za sobą skutków prawnych. Jednak w prawie późnego cesarstwa wprowadzono instytucję zadatku zaręczynowego (arra sponsalicia), który dawał narzeczony narzeczonej. Jeśli od zaręczyn odstąpiła narzeczona, zwracała ona zadatek w poczwórnej (później podwójnej wysokości), jeśli od zaręczyn odstąpił narzeczony, tracił on zadatek na rzecz narzeczonej.

MAŁŻEŃSTWO

Małżeństwo w świetle prawa rzymskiego było prawnie uznaną, trwałą wspólnotą życia mężczyzny i kobiety, która powinna zapewnić posiadanie prawego potomstwa. Do dzisiejszych czasów zachowały się dwie definicje małżeństwa; jedna autorstwa prawnika Modestyna, druga zawarta w Instytucjach Justyniańskich. Według Modestyna małżeństwo jest związkiem mężczyzny i kobiety oraz wspólnotą całego życia, zespoleniem prawa boskiego i ludzkiego. ^{[ 8 ]} Natomiast druga definicja określa małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety, obejmujący niepodzielną wspólnotę życia. ^{[ 9 ]} Obie definicje podkreślają trwałą formę związku małżeńskiego, nie określając jednak stosunku prawnego wynikającego z jego zawarcia. W prawie przedklasycznym, jak i klasycznym występuje bardziej jako rodzaj instytucji społecznej.

Podstawą małżeństwa był wyrażony i trwałe kontynuowany konsens małżeński (zgodna wola zawarcia małżeństwa), prowadzenie wspólnego życia i wzajemnego traktowania się jak małżonkowie (affectio maritalis) ^{[ 10 ]}. W prawie poklasycznym, pod wpływem pojęć chrześcijańskich, pojawiły się początki koncepcji małżeństwa jako stosunku prawnego, wynikającego z zawartej umowy małżeńskiej.

Aby małżeństwo mogło być zrealizowane musiały zostać spełnione trzy przesłanki:

Wykluczone były jednak zawarcie małżeństwa, gdy zachodziły tzw. przeszkody małżeńskie. Zaliczały się do nich: bigamia (tj. pozostawanie winnym ważnym związku małżeńskim przez jedną z osób), małżeństwo pomiędzy krewnymi (zawsze w linii prostej oraz w linii bocznej początkowo do szóstego, a w późniejszym czasie do trzeciego stopnia) ^{[ 14 ]} oraz pokrewieństwo wynikające z adopcji lub powinowactwa.

Istniały także przeszkody o charakterze społecznym: zakaz małżeństw pomiędzy patrycjuszami a plebejuszami ^{[ 15 ]}, pomiędzy osobami wolno urodzonymi a wyzwoleńcami ^{[ 16 ]}, zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy w czasie pełnienia służby wojskowej oraz urzędników rzymskich w prowincjach z mieszkankami tych prowincji.

[ 1 ] Mancypacja — akt symbolicznego kupna za jednego sesterca, mająca szerokie zastosowanie w starożytnym Rzymie.

[ 2 ] Więzy krwi nie wystarczały do powstania agnacji np. matka była tylko wtedy agnatką swoich dzieci, jeżeli sama zawierając małżeństwo weszła pod władzę swego męża (pater familias). Stawała się wtedy agnatycznie siostrą swoich dzieci ( w przeciwnym razie nie należała w ogóle do rodziny swego męża, nie była agnatką swoich dzieci, a wręcz osobą obcą). Syn rodzony, emancypowany, wychodził spod władzy ojcowskiej, przestawał być agnatem ojca i jego krewnych agnatycznych.

[ 3 ] Alieni iurisis były to osoby podlegające władzy w rodzinie (dzieci podległe władzy ojcowskiej, dalsi zstępni, dzieci adoptowane oraz żona wchodząca pod władzę męża.)

[ 5 ] W ramach tej władzy mógł np. nie przyjąć do rodziny nowonarodzonego dziecka, oddać syna w mancipium, względnie sprzedać go do niewoli, zastawiać i sprzedawać majątek.

[ 6 ] Pokrewieństwo w linii żeńskiej tj. z matką i przez matkę, było zawsze pokrewieństwem kognatycznym. Dzieci zrodzone z tej samej matki (nawet poza małżeństwem) były spokrewnione pomiędzy sobą, z matką i jej krewnymi. Ta sama zasada obowiązywania kognacji istniała także w linii męskiej niezależnie od agnacji.

[ 7 ] Rodzice z dziećmi są wedle tej zasady spokrewnieni w pierwszym stopniu, dziadkowie z wnukiem w drugim, stryj z bratankiem w trzecim itd.

[ 8 ] Nuptiae sunt conuction maris et feminae et consortium omnis vitaem divini et humanis iuris communicatio.

[ 9 ] Nuptiae autem sive matrimonium est viri et muliers coniunction, individuam consuetudinem vitae contines.

[ 10 ] Jak długo wola istniała, istniało faktyczne małżeństwo. Gdy wola zanikała, nie było małżeństwa.

[ 11 ] Nazwą tą określano kilka grup mieszkańców państwa rzymskiego. Tzw. Latyni dawni byli pierwotnymi mieszkańcami Lacjum. Po rozszerzeniu obywatelstwa rzymskiego na całą ludność Italii kategoria ta przestała istnieć. Odrębną kategorią byli tzw. Latinii coloniarii tj. niektórzy mieszkańcy kolonii rzymskich oraz lex Iunia Norbana, którą tworzyli nieformalnie wyzwoleńcy.

[ 12 ] Cudzoziemska ludność terytoriów podbitych przez Rzym i włączonych do imperium rzymskiego.

[ 16 ] Dopuścił je częściowo cesarz August, ograniczając częściowo zakaz do wolno urodzonych osób stanu senatorskiego.

Małżeństwa, związki małżeńskie i pozamałżeńskie

MAŁŻEŃSTWO