Był to program walki o laicyzację życia w kontekście realizacji przeobrażeń liberalno-demokratycznych, co z kolei budziło zastrzeżenia wśród delegatów reprezentujących postawy lewicowo-ateistyczne. Przewodniczącym Zarządu Głównego został J. Baudouin de Courtenay, zaś do jego składu weszli m.in.: S. Guzicki, J. Hempel, D. Jabłoński, J. Landau, M. Lubecki i M. Wawrzeniecki.

Natomiast II Krajowy Zjazd (Warszawa 23.3.1924) przebiegał już w atmosferze pogłębiających się rozbieżności dotyczących modelu polskiego ruchu wolnomyślicielskiego jak również jego założeń programowych. Bardzo wyraźnie przy tym zarysowały się dwa przeciwstawne sobie nurty: liberalno-wolnomyślicielski (tzw. baudoinowców) i lewicowo-ateistyczny (tzw. hemplowców). Na III Krajowym Zjeździe (13.4.1925) SWP przeszło w ręce zwolenników nurtu lewicowego. Przewodniczącym wybrany został Zygmunt Mierzyński (1861-1937) i przyjęto program radykalizacji działalności (mocne akcenty antyklerykalne i ateistyczne, a także antyfaszystowskie oraz odwołania do ideologii marksistowskiej). Część poprzedniego kierownictwa (J. Baudouin de Courtenay, D. Jabłoński, J. Landau i R. Minkiewicz) wystąpiła z SWP. IV Krajowy Zjazd (Warszawa 21.2.1926) zgłosił akces przystąpienia do Międzynarodówki Proletariackich Wolnomyślicieli. Najsilniejszym akordem działalności SWP był V Zjazd Krajowy (Warszawa 27.3.1927), w obradach którego brało udział 150 delegatów reprezentujących wszystkie regiony kraju. Natomiast gościem honorowym był Karol Frantzl — sekretarz Międzynarodówki Proletariackich Wolnomyślicieli. Przewodniczącym został Henryk Bitner. Był to jednakże ostatni zjazd SWP, albowiem decyzją władz administracyjnych z 12.5.1928 r. uległa zawieszeniu działalność Stowarzyszenia i jego wydawnictw. SWP wydawało: miesięcznik "Myśl Wolna" (1922-1928) pod redakcją R. Minkiewicza (1922-1925), J. Baudouina de Courteney (1925) i Z. Mierzyńskiego (1925-1928); czasopismo "Myśl" (1927-1928), jak również lubelski miesięcznik "Wolnomyśliciel" (1926-1928) oraz łódzki dwutygodnik "Antyklerykał" (1926-1928).

Działacze nurtu liberalno-wolnomyślicielskiego po wystąpieniu ze SWP powołali Polski Związek Myśli Wolnej — PZMW, którego pierwsze ogniwa organizacyjne powstały już w 1927 r. W tymże samym czasie pojawiły się także pierwsze periodyki Związku: miesięcznik "Życie Wolne" (1927-1928) redagowany przez R. Minkiewicza oraz miesięcznik, a następnie dwutygodnik "Wolnomyśliciel Polski" (1928-1935) redagowany przez Teofila Jaśkiewicza (Henryka Wrońskiego). I Zjazd Krajowy PZMW (29-30.12.1929) przyjął program zakładający działania na rzecz realizacji podstawowych zasad laicyzacji życia publicznego, jak: "usunięcie nauki religii ze szkoły oraz wyzwolenie szkolnictwa i nauczycieli spod supremacji kleru", utworzenie cmentarzy dla bezwyznaniowców oraz zaprowadzenie ksiąg aktów stanu cywilnego. Przewodniczącym wybrany został Zygmunt Radliński (1874-1941), a w skład Zarządu weszli: T. Jaśkiewicz, T. Kotarbiński, J. Landau, S. Radliński, J. Sołtyk, K. Sterling i L. Śledziński. W czerwcu 1930 r. PZWM zorganizował w Warszawie tzw. Koło Intelektualistów, którego kierownictwo objął Tadeusz Kotarbiński. Podstawowym celem działania tej placówki było pogłębianie teoretyczne zasad myśli wolnej i stworzenie ośrodka, dookoła którego zgrupowaliby się intelektualiści-wolnomyśliciele z całego kraju".

Od października 1930 do grudnia 1935 Koło wydawało własny miesięcznik "Racjonalista" pod redakcją J. Landau. Po delegalizacji Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich jego członkowie zasilili szeregi PZWM wnosząc do jego działalności tendencje lewicowo-ateistyczne, co znalazło swój wyraz w dyskusjach programowych na II i III Krajowym Zjeździe (Warszawa 15.12.1931; 26.3.1933) zaś szczególnie wyraźnie zarysowało się na IV Krajowym Zjeździe (Warszawa 28.10.1934). Nastąpiła wówczas radykalizacja programowa o lewicowym charakterze, o czym wyraziście świadczy podjęta uchwała. Czytamy w niej m.in.: "IV Krajowy Zjazd Polskiego Związku Myśli Wolnej oświadcza, że ruch wolnomyślicielski jako solidaryzujący się z dążeniami wyzwoleńczymi szerokich warstw włościan, robotników inteligencji zawodowej, opowiada się po stronie walki proletariatu z faszyzmem jako prądem będącym zaprzeczeniem wolności i dążącym poprzez zniszczenie najszlachetniejszych zdobyczy do podtrzymania nikczemnego ustroju kapitalistycznego drogą średniowiecznych metod". Na V Krajowym Zjeździe (Warszawa, styczeń 1936) na przewodniczącego Związku wybrano Stefana Czarnowskiego (1879-1937). Okres między III a V Krajowym Zjazdem PZWM charakteryzował się znacznym nasileniem działalności wydawniczej. Ukazał się wówczas m.in. "Kalendarz Wolnego Myśliciela 1935/36 " oraz (poza uprzednio wzmiankowanymi "Wolnomyślicielem Polskim" i "Racjonalistą") wydawane były: redagowany przez Z. Żurkowską dwutygodnik "Błyski Wolnomyślicielskie" (1933-1936) i redagowany przez S.A. Jeske miesięcznik pomorski "Pionier" (1935-1936) W lutym 1936 r. władze administracyjne zawiesiły działalność PZMW i jego agent wydawniczych. Dopiero w 1946 r. grupa działaczy byłego PZMW (T. Jaśkiewicz, J. Kobyłecki, R. Kryspin, K. Rusinek i in.) dokonała reaktywacji ruchu: powołała Stowarzyszenie Wolnomyślicieli w Polsce i rozpoczęła wydawanie periodyku "Głos Wolnych " łącznie z antyklerykalnym dodatkiem "Zerwikaptur". Działalność Stowarzyszenia została w 1951 r. rozwiązana na mocy decyzji władz administracyjnych.

4.

Przełom październikowy w 1956 r. zrodził społeczną potrzebę utworzenia zorganizowanego ruchu laickiego dla obrony świeckości życia publicznego i kultury oraz przeciwstawienia się przejawom nietolerancji religijnej. Pojawiały się także postulaty reaktywowania ruchu wolnomyślicielskiego. W stołecznym Domu Kultury powstał 13.1.1957 r. Klub Inteligencji Ateistycznej, którego inicjatorem i przewodniczącym był Andrzej Nowicki. Zasadniczy trzon Klubu stanowili pracownicy naukowi i studenci UW oraz członkowie byłych organizacji wolnomyślicielskich (m.in. S. Arkuszewski, S. Guzicki, M. Horoszewicz, J. Kobyłecki, R. Kryspin, A. Nowicki, A. Straszewicz, E. Wojnarowski i K. Zborowski). W styczniu i lutym analogiczne kluby powstały w Bydgoszczy, Gdańsku, Elblągu, Opolu, Łodzi, Krakowie, Katowicach, Poznaniu, Koszalinie, Lublinie i Puławach. 28.2.1957 r. Zarząd Klubu ogłosił się Tymczasowym Zarządem Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli, którego przewodniczącym został A. Nowicki zaś sekretarzem — A. Straszewicz. Wszystkie natomiast działające w terenie kluby uległy przekształceniu w ogniwa terenowe OSAiW. I Krajowy Zjazd (Bydgoszcz 7-8.11.1957) przyjął nazwę organizacji jako Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli oraz zatwierdził podstawowe dokumenty (Deklarację ideową i Statut). Deklaracja zawierała następującą ocenę tradycji oraz zarys celów działania: "Jesteśmy spadkobiercami i kontynuatorami racjonalistycznego i humanistycznego ruchu, który przez wieki torował drogę poprzez zacofanie, przesądy i dogmatyzm. W tym zakresie pragniemy być spadkobiercami idei Protagorasa i Lukrecjusza, Abelarda i Heloizy, Kopernika i Giordano Bruna, Kartezjusza, Woltera i Diderota, Feuerbacha i Marksa, Haeckla i France’a (...) Jesteśmy kontynuatorami ich śmiałej i nieustępliwej walki o wyzwolenie ludzkiego umysłu ze wszystkich krępujących go więzów, o uczynienie człowieka miarą wszystkich wartości, o zaszczytne ideały racjonalizmu i humanizmu (...) Nawiązujemy w szczególności do tradycji wolnomyślicielstwa polskiego, do tych tradycji, które splatały się z walką o realizację ogólnoludzkich ideałów humanizmu i wyzwolenia człowieka (...) Dążymy do realizacji ogólnoludzkich humanitarnych ideałów etycznych, do uniezależnienia ich od poza ludzkich nakazów. Propagujemy optymizm poznawczy i zaufanie do potęgi rozumu. Będziemy krzewić kulturę filozoficzną i zainteresowania religioznawcze (...) Dążymy do zupełnego oddzielenia Kościołów wszelkich wyznań od państwa, do całkowitego zeświecczenia instytucji społecznych, a przede wszystkim szkoły".

Na II Krajowym Zjeździe (Łódź, 23-24.6.1962) za podstawę zadanie Stowarzyszenia przyjęto: "organizowanie aktywnego udziału społeczeństwa w procesach laicyzacji (...) poprzez: inicjowanie i uczestniczenie w poczynaniach zmierzających do całkowitego zeświecczenia kultury, obyczajowości i wszelkich form życia społecznego; rozwijanie i propagowanie naukowego materialistycznego światopoglądu i postawy racjonalistycznej (...); czynne włączanie się do walki o świeckość całego procesu wychowania młodzieży…". W praktycznej działalności Stowarzyszenia doszło do zbliżenia z Towarzystwem Szkoły Świeckiej, co przyczyniło się do podjęcia na III Krajowym Zjeździe (Warszawa, 27.4.1969) uchwały o połączeniu się obu organizacji w Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej, którego I Krajowy Zjazd odbył się 28.4.1969 r. w Warszawie. Przewodniczącym Zarządu Głównego Zjednoczonej Organizacji Świeckiej został znany działacz państwowy i społeczny, dr Jerzy Sztachelski. Jednym z dwu sekretarzy Zarządu został dr Zdzisław Słowik, który wcześniej wraz z prof. Tadeuszem M. Jaroszewskim kierował Komisją przygotowującą zjazd zjednoczeniowy polskich stowarzyszeń świeckich.

W okresie od swojego powstania do czerwca 1989 r. Towarzystwo przechodziło różne fazy działalności odzwierciedlające złożony ówczesny czas w życiu kraju. Na kolejnych zjazdach krajowych formowała się myśl ideowa ruchu, odzwierciedlająca przemiany zachodzące w Polsce i świecie, w życiu społeczeństwa polskiego, w stanie jego świadomości. Myśl ruchu znalazła najpełniejszy wyraz w triadzie programowej: humanizm, racjonalizm, kultura świecka, w programie pozytywnym, którego punktem odniesienia stał się człowiek i możliwość jego godnej samorealizacji w ziemskim i ludzkim świecie. Kolejnymi prezesami Zarządu Głównego a potem Rady Krajowej Towarzystwa byli: prof. Tadeusz M. Jaroszewski, prof. Witold Tyloch, prof. Jan Szmyd, prof. Maria Szyszkowska, prof. Adam Łopatka. Od lutego 2004 r. prezesem Rady Krajowej jest prof. Jerzy J. Wiatr, wybitny uczony, działacz państwowy i społeczny.

Wspomniany pozytywny program ruchu był rozwijany na kolejnych zjazdach stowarzyszenia po 1990 roku oraz na łamach czasopism stowarzyszenia - zwłaszcza tygodnika „Argumenty" oraz miesięcznika „Człowiek i Światopogląd", które przez wiele lat redagowali Tadeusz M. Jaroszewski, Zdzisław Słowik, Michał Horoszewicz, Eleonora Syzdek i wielu innych.

Po 1989 roku powstało w Polsce wiele różnych stowarzyszeń humanistycznych i świeckich, jak np. Stowarzyszenie NEUTRUM, Polskie Stowarzyszenie Wolnomyślicieli im. K. Łyszczyńskiego czy środowisko skupione wokół czasopisma „Bez Dogmatu". Powstała nawet partia polityczna — RACJA POLSKIEJ LEWICY. Większość tych stowarzyszeń jest skupiona w Polskiej Federacji Stowarzyszeń Humanistycznych. W ostatnim czasie stowarzyszenia te i organizacje dążą do konsolidacji działań, ukierunkowując je na różnych formach protestu wobec wielu zjawisk naruszających świecki charakter naszego państwa, zasadę jego neutralności światopoglądowej.

Towarzystwo Kultury Świeckiej, które w 1996 roku postanowiło uznać za patrona swojej działalności osobę Tadeusza Kotarbińskiego, nawiązuje do wspomnianego wielonurtowego polskiego i europejskiego dziedzictwa myśli humanistycznej, racjonalistycznej i świeckiej, nadając temu dziedzictwu wymiar i kształt odpowiadający współczesnym uwarunkowaniom społecznym i kulturowym.

*

„Res Humana", Wydanie specjalne, 2006.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Zarys dziejów ruchu wolnomyślicielskiego w II RP Wartości kultury świeckiej

Comment on this article..   See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word