|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
»
Fenomen władzy w Rosji [1] Author of this text: Katarzyna Kudła
Dzisiejsza Rosja jest krajem, gdzie dużą rolę odgrywa religia. Zdecydowana większość Rosjan
to prawosławni chrześcijanie, i to właśnie ta religia jest faworyzowana
przez państwo. Stara Ruś przyjęła chrześcijaństwo od Bizancjum, a nie -
jak znakomita większość krajów europejskich — z Rzymu, i fakt ten można
rozpatrywać jako początek jej odmienności. Powodem takiego obrotu spraw był
rozłam kościoła chrześcijańskiego na prawosławie i obrządek łaciński,
który miał miejsce w roku 1054. Ruś, przyjąwszy chrzest zaledwie 66 lat wcześniej
[ 1 ], praktycznie od początku istnienia swej państwowości kształtowała się w opozycji, a później już w zupełnie jawnej wrogości do łacinników. To z kolei powodowało potrzebę umacniania własnej wiary, osaczonej przez
niebezpieczeństwo wszechobecnej „łacińskiej herezji", jak określano
katolicyzm, i był to kolejny powód dla izolowania się Rosji na arenie
europejskiej. Prawosławie wytworzyło szereg mniej lub bardziej bezpośrednich legitymizacji
władzy państwowej. Bazę ideologiczną wydaje się stanowić wiara w wyrzeczenie, ukorzenie się i pokora przed wyższymi siłami oraz bojaźń
pychy. Jeśli rozpatrzyć te elementy w aspekcie relacji władza-poddany, nie da
się nie zauważyć, że prawosławni są — przynajmniej teoretycznie -
poddanymi idealnymi dla władzy mającej inklinacje despotyczne. Nieskorzy do
buntu, który jest oznaką pychy, pokorni wobec nadrzędnej pozycji państwa i zupełnie ją akceptujący, zdolni do wyrzeczeń, jeśli miałyby one służyć
dobru państwa. Tym jednak rodzajem legitymizacji, który szczególnie wyróżniał
Rosję na tle innych państw europejskich, była sakralizacja władzy, czyli
jedyny w swoim rodzaju zespół relacji między państwem i kościołem, w tym
wypadku cerkwią. Koncepcja ta z czasem rozwijała się, coraz bardziej utożsamiając
cara z Bogiem. Przy chrzcie przejęto ideę cara jako basileusa, który przez swą
śmiertelność jest podobny do ludzi, a przez sprawowanie władzy — do Boga
[ 2 ], i od tego momentu proces ewoluuje, przydając carowi szczególnego charyzmatu, aż
wreszcie władca staje się tzw. żywą ikoną Chrystusa. Jednym z wytłumaczeń
takiego wywyższenia cara może być
fakt przejęcia przez niego uprawnień patriarchy (cerkiew była już wtedy
uzależniona od władcy) i przyjmowanie specjalnych święceń, dublujących
święcenia sakramentu bierzmowania. Po pewnym czasie car zaczął przyjmować
komunię świętą jak kapłani, otrzymał przydomek święty,
nazywano go pomazańcem Bożym, Ziemskim Zbawicielem, wielbiono jego wizerunki, a dni jego urodzin czy wstąpienia na tron były obchodzone bardzo uroczyście.
Taka świadomość przenikała do prostego ludu, który wyznawał świętość
cara sam z siebie [ 3 ]. Z czasem uznanie boskiego statusu władcy stało się koniecznym warunkiem
pobożności.
Wracając na grunt nieco mniej mistyczny, zauważymy, że w założeniach prawosławnych istnieje
niemal pełne utożsamienie władcy z państwem [ 4 ].
Ponadto cerkiew jest niesłychanie konserwatywna, większy ciężar gatunkowy ma
dla niej Tradycja niż Pismo, co ułatwiało i ułatwia utrzymanie wysokiej
pozycji władcy. Warto wspomnieć w tym miejscu o mnichu Filoteuszu z Pskowa,
ihumenie tamtejszego klasztoru, który w połowie XVI w., a więc w okresie
przekształcania Rosji w patrymonium, w swoim liście do księcia moskiewskiego
Wasyla III wyprowadził tezę o Rosji jako Trzecim Rzymie. Głosiła ona, iż
„ dwa Rzymy (Cesarstwo Rzymskie i Bizancjum) upadły, Trzeci stoi, Czwartego
nie będzie, gdyż twoje królestwo chrześcijańskie przez żadne inne nie
zostanie zastąpione". Wiara w wyjątkowość Rosji po raz kolejny dała o sobie znać, poparta silnym przekonaniem o jedynej prawdziwej (czytaj: prawosławnej)
wierze, której władca pospołu z cerkwią (dokładnie w takiej kolejności) ma
bronić. Carowie Rosji są zatem wszechwładcami całego chrześcijańskiego świata,
nad którym mają niezaprzeczalne prawo panować [ 5 ]i eliminować herezje. Dodatkowe uzasadnienie takiej postawy cerkwi możemy
znaleźć w Степенной
книге, zbiorze pism kościelnych i religijnych. Czytamy tu, że władcy rosyjscy pochodzą w prostej linii od
Augusta, cesarza rzymskiego. Cerkiew zatem, jak można zauważyć, nie tylko
legitymizuje despotyzm władzy, ale też w sposób poddańczy się jej podporządkowuje.
Pewne zmiany w tej kwestii chciał co prawda wprowadzić patriarcha Nikon,
jednak jego działania zostały szybko ukrócone [ 6 ], a sam patriarcha wysłany w miejsce odosobnienia, gdzie mógł w spokoju
zastanawiać się nad swoją niegodną prawdziwego ortodoksa postawą. Po
Nikonie mamy już do czynienia z poddaństwem i podrzędną rolą cerkwi w stosunku do państwa.
Problem relacji między dwiema sferami: władzą i kościołem, zaistniał już w kilkadziesiąt lat po
chrzcie Rusi, czyli po jej faktycznym włączeniu w społeczność
europejską. Tę kwestię podniósł Fieodosij Pieczerski, inhumen klasztoru w Kijowie, pisząc o głównym zadaniu władcy, jakim jest spajanie społeczności
ruskiej przez obronę wiary. W tej myśli jest zatem zawarte nierozerwalne złączenie
władzy politycznej i religijnej. W Повести
временных
лет odnajdujemy przekonanie o religii jako o bazie,
fundamencie jedności Rusi. Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu, które nastąpiło
po okresie okupacji mongolskiej, przyświecała apologia państwa
autorytarno-despotycznego, co wynikało bardziej z tradycji Złotej Ordy i chanatu, niż z formy rządów w Rusi Kijowskiej. W tym czasie, w II połowie
XV wieku pisał Josif Wołodski. U niego zaznacza się trend sakralizujący władzę
państwową. Ma ona być silną władzą monarszą, natomiast człowiek nie
powinien polegać na swoim wątpliwym potencjale poznawczym, ale oprzeć się na
powadze i autorytecie państwa i cerkwi. Na przełomie XV i XVI wieku
pojawia się wspomniana już postać Filoteusza z Pskowa i teza o Trzecim
Rzymie, która odcisnęła bardzo silne piętno na późniejszej myśli
rosyjskiej. Ponad 150 lat po Filoteuszu pojawił się twórca nowożytnej
historiografii rosyjskiej, Wasilij Tatiszczew. Twierdził on w swych pismach, iż
człowiek nie powinien występować jako jednostka, gdyż nie posiada on jako
taki istotnych praw. Właściwym podmiotem relacji człowieka z władzą jest całość
społeczeństwa [ 7 ],
ideałem zaś władcy staje się oświecony monarcha (widoczne są wpływy
europejskiego oświecenia). W II połowie XVIII wieku zaistniały zaś dwa nurty
historiograficzne: konserwatywno-szlachecki i oświeceniowo-republikański.
Przedstawiciele pierwszego z nich, na czele z księciem Michaiłem Szczerbatowem,
opowiadali się za społeczeństwem stanowym, gdzie kryterium było pochodzenie.
Obowiązki poszczególnych grup miały być zawarte w Katechizmie
praw, a należała do nich bezinteresowna służba państwu, bliska współpraca
władcy z arystokracją i posłuszeństwo wobec niego. Katechizm praw nakazywał również oddawanie czci Istocie Najwyższej.
Nurt oświeceniowo-republikański odwoływał się do Jana Jakuba Rousseau i jego teorii umowy społecznej. Za ustrój najmniej odpowiadający naturze
ludzkiej republikanie uważali samodzierżawie, jednak dodali do swej bazy
ideologicznej stwierdzenie, że lud może w różnym stopniu scedować część
swych uprawnień na władcę. W latach 30. i 40. XIX wieku istniał w Rosji
nurt filozoficzno-historiograficzny zwany słowianofilstwem [ 8 ].
Jednym, z jego klasyków był Konstantin Aksakow. Aksakow swą wersję
historiografii opierał na poglądzie o dobrowolności powołania władzy przez
lud praruski [ 9 ]. Ten fakt z kolei powodował kształtowanie się rodzinnych niemal stosunków między
Państwem a Ziemią [ 10 ], a skoro stworzyły się tak bliskie więzi, gwarancje w rodzaju konstytucji,
pisanego prawa czy umowy społecznej są niepotrzebne, a wręcz są złem, bo
podkopują wzajemne zaufanie, na którym opiera się symbioza władcy i ludu.
Kolejnym filozofem, który miał spory wkład w rozwój rosyjskiej myśli
społecznej, był Boris Cziczerin. Był on twórcą tzw. szkoły państwowej, której
założeniem było wprowadzenie silnej monarchii, stabilizującej sytuację i dającej możliwość wprowadzenia gospodarki rynkowej i systemu kontraktowego,
czyli unowocześnienia państwa. W tym samym okresie Konstantyn Leontjew,
konserwatysta, pisze o „mistyce despocji", jak nazwał te poglądy Feliks
Koneczny [ 11 ]. Rosjanin twierdzi, iż idealnym rozwiązaniem dla państwa są rządy arystokracji i despotyzm, ale w koniecznym połączeniu z prostotą i ubóstwem ludu, który
jest maksymalnie zróżnicowany w sobie. Na przełomie wieków XIX i XX do
głosu dochodzi myśl lewicowa i marksistowska, w której można odnaleźć
postulaty zniesienia samodzierżawia, jednak warto zauważyć, że nawet kiedy
powstaje Związek Radziecki, oparty przecież — przynajmniej teoretycznie -
na tym światopoglądzie, władza sowiecka dzierży w swoich rękach władzę
absolutną, kontrolując nie tylko kwestie materialne swych obywateli, ale również
mogąc pozbawiać ich zdrowia i życia.
1 2 3 Dalej..
Footnotes: [ 1 ] Jeśli przyjąć rok 988 jako datę chrztu Rusi. [ 2 ] Sama zresztą nazwa car ma bardzo silne konotacje religijne, tak bowiem nazywano Boga. [ 3 ] Stąd wizerunki carów w wielu rosyjskich domach. [ 4 ] Patrz: kwestia Уложения i identyfikacji cara i państwa. [ 5 ] Prawo to zostało
potwierdzone na soborze z roku 1561. [ 6 ] Nikon, wcześniej
przeor klasztoru nowospaskiego w Moskwie, został patriarchą w 1652r. Ówczesny
car, Aleksy Michałowicz, darzył go dużym zaufaniem, dzięki czemu nowoobrany
zwierzchnik cerkwi rosyjskiej mógł natychmiast zacząć przeprowadzać reformy
liturgii. Póki Nikon działał w obszarze religii, miał zapewnione poparcie
cara, ale kiedy — jako człowiek bardzo ambitny — zaczął głosić wyższość
władzy duchownej nad świecką, Aleksy cofnął udzielone mu zaufanie i zesłał
go na odosobnienie do klasztoru. Nie przeszkadzało to jednak w zatwierdzeniu na
soborze jego reform, zwanych później nikoniańskimi. [ 7 ] Pojęcie
соборности, czyli
soborowości, obecne już u Tatiszczewa, zostanie rozwinięte u Iwana
Kirijewskiego w nurcie słowianofilskim w I połowie XIX w. [ 8 ] Spór słowianofili i okcydentalistów rozbijał się o kwestię stosunku do europeizacji Rosji. Słowianofile
zdecydowanie się jej przeciwstawiali, postulując powrót do tradycyjnych, słowiańskich
korzeni i zasad współżycia społecznego, które były obecne w Rosji przed
reformami Piotra I. Okcydentaliści chcieli eliminacji stosunku feudalnego w Rosji i przebudowy państwa na wzór Europy Zachodniej jako jedynej szansy
przezwyciężenia marazmu i zacofania. [ 9 ] Mam tu na myśli plemiona wymienione w Powieści
minionych lat. [ 10 ] Pojęcia te używane były przez Aksakowa na
określenie władcy i ludu. [ 11 ] Feliks Koneczny był polskim historykiem i filozofem, twórcą
koncepcji cywilizacji, która obok koncepcji Arnolda Toynbee’ego i Samuela
Huntingtona uchodzi za pozycję klasyczną w badaniach nad cywilizacją i kulturą. « (Published: 20-01-2007 )
Katarzyna Kudła Studentka stosunków międzynarodowych Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego. Numer GG: 4169196 | All rights reserved. Copyrights belongs to author and/or Racjonalista.pl portal. No part of the content may be copied, reproducted nor use in any form without copyright holder's consent. Any breach of these rights is subject to Polish and international law.page 5223 |
|