Wśród 27 państw Unii Europejskiej możemy wyróżnić takie, których historyczny rozwój tworzył rozwiązania modelowe, charakterystyczne dla demokracji zachodnioeuropejskiej i takie, które swą demokrację wykuwały z kilkuwiekowym opóźnieniem. Do państw, które stanowiły wzór dla innych demokracji zaliczyć można na pewno Anglię/Wielką Brytanię, Zjednoczone Prowincje Niderlandów (Holandia) i porewolucyjną Francję.

Do państw zaliczone będą Hiszpania, Włochy, Niemcy. Państwa skandynawskie kształtowały swe systemy demokratyczne przez cały wiek XIX bez tendencji skłaniających je do totalitaryzmu. Państwa bałkańskie jak Rumunia i Bułgaria, choć uzyskały niezależność polityczną w drugiej połowie XIX wieku, to jednak ze względu na ogromne zapóźnienia cywilizacyjne nie wypracowały mechanizmów, zgodnie z którymi moglibyśmy uważać je za podmioty polityczne krzewiące demokrację.

Z państw dla demokracji zachodnioeuropejskiej wzorcowych omówione zostaną Wielka Brytania i Francja. Spośród państw, dla których demokracja stanowiła cel dążeń elit postępowych wbrew wewnętrznym siłom destrukcji zostanie zarysowana historia Hiszpanii i Włoch. W podsumowaniu zostaną zaproponowane trzy modele interpretacji zjawisk politycznych w obrębie systemów demokratycznych, które mogą być przydatne do ponadczasowej interpretacji procesów wewnątrzpaństwowych.

Demokracje modelowe — wzór dla innych państw europejskich

Wielka Brytania może pochwalić się najdłuższą w Europie tradycją parlamentarną. Geneza ich parlamentu sięga końca XIII wieku. O ile wyższa izba parlamentu angielskiego — Izba Lordów wywodzi się z Rady 25 baronów, jej skład stale jest arystokratyczny i pochodzi z nadania (nobilitacja zarówno w przeszłości jak i dzisiaj daje prawo do zasiadania w niej). Niższa izba parlamentu angielskiego wywodziła się z instytucji średniowiecznych. Próby jej powołania odnotowują kronikarze już w latach 1256 -1265, a od roku 1295 działała na stałe. Ważną innowacją nie znaną w innych parlamentach stanowych był fakt, że od roku 1340 jej skład odpowiadał podziałowi terytorialnemu a nie stanowemu. Wybory odbywały się w hrabstwach, a wybrani przedstawiciele byli związani instrukcjami wyborców. Stąd też w końcu Średniowiecza angielska Izba Gmin skupiała reprezentantów drobnego rycerstwa i większych miast. Izba Gmin odegrała duże znaczenie w okresie wojny domowej 1640-1660. Walczono wówczas o częste zwoływanie parlamentu przez króla i wyłączne uprawnienia podatkowe. Nabiera dodatkowego znaczenia po uchwaleniu dwóch ustaw Karty praw (1689) i ustawy sukcesyjnej (1701).

Wówczas to zachodzą warunki do ukształtowania się systemu parlamentarno-gabinetowego. Wykształca się system dwupartyjny. Lider partii która wygrała wybory zostaje premierem — jego symetryczny przeciwnik „liderem opozycji jej królewskiej mości". W Anglii wykształca się zatem zwyczaj „gabinetu cieni" i zmian na pozycji rządzenia jako wyniku wyborów.

Badacze angielskiej demokracji wskazują na fakt, że wzrost znaczenia Izby Lordów nastąpił w drugiej połowie XVIII w. w okresie kryzysów angielskich rządów parlamentarno-gabinetowych. Kryzysy państwa w okresie wojny o niepodległość St. Zjednoczonych (1776 -1783) czy blokady kontynentalnej Napoleona (1805 -1812) szkodziły bardziej Izbie Gmin niż Izbie Lordów.

W XIX wieku i na początku XX obydwa ugrupowania polityczne Torysi i Wigowie walczą i przeprowadzają liczne reformy prawa wyborczego, co doprowadza do zmian w geografii wyborczej, stworzenie okręgów jedno i dwu mandatowych, czteroprzymiotnikowej ordynacji wyborczej oraz stopniowego znoszenie ograniczeń w prawie do głosowania z przyczyn wyznaniowych i ograniczeń z powodu płci. (Katolicy i Żydzi na równych prawach z protestantami).

W XX stuleciu uchwalono ustawę proceduralną o stosunku Izby Lordów do Izby Gmin (1911 i zaostrzoną w 1949). Ograniczono prawo weta Izby Lordów wobec ustaw Izby Gmin i wyłączono z prawa weta ustawy dotyczące finansów publicznych.

Wielka Brytania jest państwem, w którym utrzymano prymat nie skodyfikowanego prawa zwyczajowego Common Law. Przeglądając prawo brytyjskie poświecone jakiemuś zagadnieniu, np. ochronie środowiska spotkamy się ze zbiorem ustaw i orzeczeń spisywanych w języku narodowym od czasów głębokiego Średniowiecza aż po bliską nam współczesność.

Francja od roku 1958 ma konstytucję, która stworzyła model ustrojowy V Republiki i obowiązuje do dziś. Jest to 11 konstytucja w dziejach Francji, a liczba to może być większa, jeżeli doliczy się istotne nowelizacje wpisywane w porządek prawny tworzony przez jej poprzedniczki ^{[ 1 ]}

Zapoczątkowała ona okres mieszanego lub inaczej pół-prezydenckiego systemu rządów. Zmiana z 1962 roku dotyczyła wyboru prezydenta w głosowaniu bezpośrednim przez całą ludność. Konstytucja przewiduje przewagę egzekutywy nad legislatywą. Najważniejszą rolę w państwie przyznaje prezydentowi. Prezydent Francji jest wybierany na 7 — letnią kadencję (z możliwością reelekcji) w wyborach powszechnych i bezpośrednich (od 2000 r. skrócono kadencję do 5 lat). Nie jest odpowiedzialny politycznie. W przypadku zdrady stanu odpowiada karnie. Posiada szeroki zakres kompetencji. Powołuje i odwołuje rząd, przewodniczy posiedzeniom Rady Ministrów, podpisuje dekrety z mocą ustaw i dekrety rządowe, obsadza stanowiska państwowe, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, reprezentuje państwo na arenie międzynarodowej. Do jego najistotniejszych kompetencji należy mianowanie premiera, zarządzanie referendum, rozwiązanie Zgromadzenia Narodowego oraz kierowanie orędzi do parlamentu.

Władza ustawodawcza została rozdzielona między rząd i dwuizbowy parlament. Parlament składa się z wybieranego na 5 lat w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim Zgromadzenia Narodowego oraz z wybieranego w głosowaniu pośrednim Senatu. Konstytucja wylicza dziedziny, w zakresie których parlament może uchwalać ustawy. Są to: prawa obywatelskie, prawo pracy, obrona, budżet, ratyfikowanie ustaw międzynarodowych.

Senat izba wyższa, jest reprezentacją departamentów i terytoriów zamorskich, składa się z 321 członków, senatorzy wybierani są na 9 lat, co 3 lata następuje odnowienie jednej trzeciej składu (ostatnio kadencję senatu skrócono do 6 lat z wymianą senatorów co 2 lata). Wybory do Senatu przeprowadzane są w departamentach, wyborcami są deputowani, radcowie generalni oraz członkowie lub przedstawiciele rad municypalnych (ponad 100 tys. osób).

Obie izby posiadają uprawnienia kontrolne wobec rządu: pisemne i ustne zapytania, wotum nieufności, komisje śledcze i kontrolne. Główną funkcją parlamentu jest tworzenie prawa. Każdy projekt ustawy jest rozpatrywany w Zgromadzeniu Narodowym i Senacie. W przypadku zaistnienia rozbieżności prowadzone jest postępowanie układowe. W sytuacji braku konsensusu ostateczną decyzję podejmuje Zgromadzenie Narodowe.

Rząd pełniący funkcje ustawodawcze oraz wykonawcze składa się z premiera, ministrów mianowanych przez prezydenta i podsekretarzy stanu. Ministrowie odpowiadają parlamentarnie przed Zgromadzeniem Narodowym. Istotne jest aby rząd cieszył się poparciem parlamentu, a także zaufaniem prezydenta. Rząd określa i prowadzi politykę państwa — kieruje administracją i siłami zbrojnymi. Premier ponosi odpowiedzialność za obronę narodową, zabezpiecza wykonanie ustaw, wydaje akty normatywne i obsadza szereg stanowisk cywilnych i wojskowych. Dla systemu konstytucyjnego V Republiki znane jest pojecie kohabitacji (cohabitation), czyli sytuacji, w której prezydent i większość parlamentarna pochodzą z przeciwnych obozów politycznych ^{[ 2 ]}.

Jednak czytając w całości konstytucje V Republiki spotkamy wiele zapisów, które mają swój głęboki historyczny rodowód. I tak na przykład zapis o tym, że cenzura jest we Francji na zawsze zniesiona pojawił się już w nowelizacji Karty Konstytucyjnej z roku 1830, podobnie jak zniesienie uprzywilejowanej roli kościoła katolickiego i symbolika odwołująca się do czasów Wielkiej Rewolucji (trójkolorowy sztandar). Próby wprowadzenia cenzury w okresie Drugiego Cesarstwa 1852 — 1870 doprowadziły do kompromitacji sił reakcyjnych i klerykalnych ^{[ 3 ]}. Po upadku II Cesarstwa w roku 1870 i Komunie Paryskiej Francja przeżywała trudny okres. Szybko jednak osiągnięto stabilizację ustroju, wprowadzając w postaci trzech odrębnych ustaw konstytucję III Republiki w roku 1875. Pojawił się w niej zapis, że republikańska forma rządów nie może być we Francji kwestionowana i zapis ten na trwałe ukształtował rzeczywistość polityczną tego państwa. Ponadto odsunięto od kandydowania na urząd prezydenta Francji przedstawicieli rodów panujących w 1400 — letnich dziejach tego narodu ^{[ 4 ]}. Od roku 1905 Francja jest państwem świeckim a zapis dotyczący tej kwestii znalazł się zarówno w konstytucji IV (1946), jak i V Republiki. Przy tak ukształtowanej w XX stuleciu trwałej tradycji świeckiego republikanizmu i przy konkretnie rozdzielonych, w konstytucji z 1958 roku, kompetencjach prezydenta, rządu i Zgromadzenia Narodowego francuska kohabitacja ma trwałe podstawy ustrojowe.

Demokracje opóźnione i „kulejące"

Hiszpania wiąże swe demokratyczne przebudzenie z usunięciem z jej terytorium w roku 1767 zakonu jezuitów i skonfiskowaniem dóbr tego zakonu (co wyprzedziło jego kasatę przez kurię rzymska o 6 lat). Po nieudanej próbie powstrzymania ekspansji wpływów rewolucyjnej Francji (porażka w wojnie 1793-1795) Karol IV i królewski faworyt M. Godoy niemal całkowicie podporządkowali politykę Hiszpanii interesom francuskim. Sojusz francusko-hiszpański z roku 1797 przyniósł wojnę z Wielką Brytanią i zniszczenie floty hiszpańskiej pod Trafalgarem — 1805, natomiast układ między tymi państwami z roku 1807 - faktyczną okupację Hiszpanii przez wojska francuskie. W roku 1808 cesarz Napoleon I zmusił Karola IV i jego syna, Ferdynanda VII, do abdykacji. Wywołało to powstanie, które wybuchło w Madrycie 2 maja 1808 i rozpoczęło trwającą sześć lat wojnę o niepodległość 1808-1814. Stała się ona pierwszą manifestacją narodu hiszpańskiego, walczącego w obronie tożsamości i tradycji. Do narodowej legendy przeszły zwycięskie bitwy (1808 pod Bailén) i dowódcy tamtego okresu (El Empecinado, J. Palafox) ^{[ 5 ]}. Początkowo, mimo bohaterskiej obrony 1808-1809 Gerony i Saragossy, Napoleon I opanował Hiszpanię i osadził na jej tronie swego brata, Józefa. Zyskał on jednak niewielkie poparcie. Powstały regionalne junty obrony oraz junta centralna, pełniąca funkcję rządu narodowego. Zwołany w roku 1810 do Kadyksu pierwszy parlament, Kortezy proklamował w roku 1812 konstytucję Hiszpanii o charakterze liberalnym. Pierwsza hiszpańska konstytucja powstała pod wpływem francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela oraz w dużym stopniu stanowiła recepcję pierwszej konstytucji Francji z roku 1791. Działania partyzanckie (guerrilla) oraz interwencja wojsk brytyjskich. księcia Wellingtona doprowadziły do wyparcia w roku 1814 Francuzów z Hiszpanii.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wymiary polityki W sprawie “dekalogu” etyki politycznej liberalnej demokracji

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Newest author's article: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice