Konstytucja z 1812 roku ustanawiająca monarchię ograniczoną otworzyła epokę zmagań o kształt społeczny i ustrojowy państwa. Główny konflikt XIX w. przebiegał między siłami zachowawczymi, dążącymi do utrzymania stosunków społecznych opartych na feudalnej strukturze stanowej, a siłami liberalnymi., zmierzającymi do zniesienia stanowych ograniczeń rozwoju gospodarczego i społecznego kraju. Po powrocie na tron w roku 1814 Ferdynand VII zniósł konstytucję, wszczął prześladowania liberałów i przywrócił rządy absolutne. Liberalna rewolucja 1820-23 zmusiła króla do uznania konstytucji z 1812 roku, została jednak stłumiona przez wojska francuskie interweniujące na zlecenie Świętego Przymierza. W 1808-24 trudna wewnętrznie sytuacja Hiszpanii ułatwiła większości kolonii środkowo- i południowoamerykańskim wyzwolenie się spod hiszpańskiego panowania. Hiszpania utrzymała jedynie Kubę i Puerto Rico oraz Filipiny. Sporna kwestia dziedziczenia tronu po śmierci w roku 1833 Ferdynanda VII spowodowała wystąpienie przeciwko sukcesji jego córki, Izabeli II, pretendenta — brata zmarłego króla, Don Carlosa, skupiającego wokół siebie zwolenników orientacji konserwatywnej i absolutystycznej. Porażka zwolenników Don Carlosa w serii wojen domowych z lat 1833-39, 1847-49, 1872-76 (tzw. wojny karlistowskie) oznaczała sukces liberałów. Ich rządy pod panowaniem Izabeli II stały się okresem ciągłej rywalizacji między głównymi partiami liberalnymi: umiarkowaną i postępową, znaczonej przewrotami, częstymi zmianami gabinetów i konstytucji. W związku z stałym zagrożeniem porządku demokratycznego ogromną rolę odgrywali wojskowi sięgający po władzę dyktatorską (B. Espartero, R. Narváez, L. O'Donnell). W 1868 w wyniku przewrotu wojsk. została obalona Izabela II, a wybrany w 1870 r. na tron Amadeusz I (syn króla Włoch, Wiktora Emanuela II). Nie mogąc zapanować nad zamętem politycznym w roku 1873 Amadeusz I abdykował. Proklamowano wówczas republikę, jej rządy zwalczane przez konserwatystów i borykające się z siłami odśrodkowymi, nie miały szerokiego poparcia w społeczeństwie. W 1874 kolejny przewrót przywrócił na tron Burbonów (król Alfons XII). Podstawą rządów restauracji stał się kompromis między bogatym mieszczaństwem a posiadaczami ziemskimi, który zapewnił Hiszpanii na półwiecze względny spokój wewnętrzny. Konstytucja z roku 1876 określiła podstawy ustrojowe: wygasły wojny domowe, wykrystalizowała się scena polityczna: u władzy zmieniały się cyklicznie 2 partie akceptujące ustrój monarchii konstytucyjnej — Partia Konserwatywna (głównie ziemiaństwo) i Partia Liberalna (głównie burżuazja). W tym czasie wprowadzono dość szerokie swobody obywatelskie: powszechne prawo wyborcze (1890), swobodę zrzeszania się, powstawały związki zawodowe: anarchistyczne (w Katalonii i Andaluzji), i socjalistyczne (Asturia, Baskonia, Madryt). W roku 1879 założono Hiszpańską Socjalistyczną Partię Robotniczą (PSOE). W 1898 w wyniku wojny ze Stanami Zjednoczonymi Hiszpania utraciła ostatnie posiadłości kolonialne: Kubę, Puerto Rico i Filipiny, W roku 1912 Hiszpania uzyskała protektorat nad północnym Marokiem (opór miejscowych plemion złamano dopiero w roku 1926) ^{[ 6 ]}.

Klęska 1898 wywołała głęboki wstrząs wśród intelektualistów szukających dróg odrodzenia ojczyzny (pokolenie 1898). Struktura gospodarcza i społeczna Hiszpanii u progu XX w. była pod wieloma względami zacofana. Kompromis obszarniczo — mieszczański z roku 1874 stworzył warunki do utrwalenia półfeudalnych stosunków na wsi. Na początku XX w. 53% ziemi było własnością latyfundystów, szczupłość rynku wewnętrznego, brak rodzimego kapitału oraz aktywnej polityki rządu były powodem napięć społecznych, wolnego tempa wzrostu gospodarki i jej podatności na kryzysy. Sytuację wewnętrzną komplikowały ruchy separatystyczne, silne zwłaszcza w regionach najbardziej rozwiniętych — Katalonii i Baskonii. Podczas I wojny światowej, w której Hiszpania zachowała neutralność, nastąpiło zwiększenie popytu na jej surowce, co wywołało dobrą koniunkturę ekonomiczną, po której gospodarka Hiszpanii weszła w nowy kryzys lat 1918-1923. Pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych w Europie zaktywizował się ruch robotniczy. Kryzysy rządowe oraz niepowodzenia w walkach w Maroku stworzyły warunki sprzyjające wprowadzeniu w 1923 przez gen. M. Primo de Riverę dyktatury wojskowej, mającej poparcie monarchy Alfonsa XIII. Rozwiązano wówczas parlament — Kortezy, zakazano działalności partii politycznych. Początkowo sprzyjający dyktaturze rozwój gospodarczy załamał się szybko — w roku 1929 wraz z wybuchem kryzysu światowego. W roku 1930 ustąpił Primo de Rivera, a po zwycięstwie republikanów w wyborach municypalnych w 1931 Alfons XIII opuścił kraj (nie abdykując).

W dniu 14 kwietnia 1931 r. proklamowano republikę. Jej pierwszym premierem został N. Alcalá Zamora (od końca 1931 prezydent). W wyborach do konstytuanty sukces odniosły partie lewicy i centrum. Nowa konstytucja ustanowiła parlamentarny system sprawowania rządów, szeroki zakres praw i wolności (również o charakterze socjalnym) oraz wprowadziła rozdział Kościoła od państwa. W roku 1932 uchwalono autonomię Katalonii i częściową reformę rolną. Przejęcie rządów w wyniku wyborów w roku 1933 przez ugrupowania prawicowe (katolickie)) doprowadziło do wzrostu napięć na tle społecznym i narodowym. Powstania w roku 1934 w Asturii i Katalonii zostały krwawo stłumione przez wojsko, pogłębił się rozłam w hiszpańskim społeczeństwie między jego częścią o poglądach nacjonalistycznych, katolickich i konserwatywnych a zwolennikami orientacji republikańskiej i lewicowej.

Na przełomie 1935 i 1936 r. republikanie, socjaliści, komuniści i lewica katalońska utworzyli Front Ludowy. Jego sukces w wyborach z lutego 1936 wywołał reakcję prawicy. Osiemnastego lipca 1936 bunt części garnizonów wojskowych przeciw rządowi republiki rozpoczął krwawą hiszpańską wojnę domową (1936-1939). Na czele faszystowskiej rebelii stanął gen. F. Franco. Pomocy w ludziach i sprzęcie wojskowym udzieliły mu Niemcy i Włochy. Z pomocą republice przyszły ZSRR oraz lewicowi ochotnicy z wielu krajów (Brygady Międzynarodowe). Demokracje zachodnioeuropejskie wobec wydarzeń hiszpańskich z lat trzydziestych XX wieku przyjęły postawę nieingerencji. Od wewnątrz siły republikańskie osłabiało znaczne zróżnicowanie polityczne, prowadzące nawet do otwartych konfliktów.

W marcu 1939 wojna zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów i ustanowieniem w Hiszpanii autorytarnej dyktatury generała Franco, który przybrał tytuł caudillo, tj. wodza Hiszpanii. Oparł on swą władzę na podporządkowanych mu: armii oraz Falandze Hiszpańskiej, rozbudowanym systemie kontroli i represji, poparciu Kościoła i konserwatywnej części społeczeństwa. Zniesione zostały swobody obywatelskie, zakazano działalności partiom politycznym (poza Falangą), w miejsce związków zawodowych wprowadzono tzw. wertykalne syndykaty, jednoczące pracodawców i pracowników. Przywrócony w 1942 parlament (składał się z nominowanych lub delegowanych przez organizacje zawodowe deputowanych) miał charakter doradczy. Rząd był powoływany przez szefa państwa. Przez cały okres dyktatury (1939-1975) generał Franco dbał o zachowanie roli arbitra, tak w strukturze władzy państwowej, jak i w zakresie stosunków między wspierającymi go grupami klasy rządzącej.

Po śmierci Franco w roku 1975 tron objął król Jan Karol I, nastąpiła aktywizacja krajowej i emigracyjnej opozycji oraz ugrupowań regionalnych (zwł. baskijskich i katalońskich). Wobec zbyt ograniczonego zakresu liberalizacji prowadzonej przez pierwszego po-frankistowskiego premiera Ariasa Navarro, w roku 1976 król powołał na premiera socjalistę A. Suáreza Gonzáleza. W roku 1976 dokonano także reformy konstytucji i umożliwiono demokratyzację życia politycznego. W 1977 r. rozwiązano frankistowski Ruch Narodowy i proklamowano swobodę działania wszystkich innych partii politycznych i związków zawodowych.

W tym samym roku przeprowadzono wybory parlamentarne. Przyniosły one zwycięstwo dwóm ugrupowaniom: centroprawicowej Demokratycznej Unii Centrum i socjalistom. Ugrupowania te zawarły historyczny kompromis. Rok później tj. w 1978 przyjęto nową konstytucję, ustanawiającą gwarancje dla demokracji politycznej oraz systemu rządów parlamentarno-gabinetowych. Umożliwiono także wszystkim historycznym prowincjom Hiszpanii tworzenie regionalnych wspólnot autonomicznych (już 1977 tymczasową autonomię otrzymały Baskonia i Katalonia) a ich wewnętrzne przeorganizowanie się trwało do roku 1983. Proces przejścia od dyktatury do demokracji dokonał się na drodze pokojowej dzięki legalnemu charakterowi przemian, neutralizacji armii (dużą rolę odegrał monarcha, który w roku 1981 przeciwstawił się próbie wojskowego przewrotu), dojrzałości elit politycznych, dążących, mimo różnorodności poglądów, do konsensusu w najważniejszych kwestiach, takich jak uchwalenie konstytucji i zapewnienie społecznego spokoju.

Słabo znane dzieje Hiszpanii i jej zmagań o suwerenność i demokracje z minionych dwustu kilkudziesięciu lat stanowią ważką przestrogę dla tych państw europejskich, w których zapóźnienie cywilizacyjne oraz słabość elit politycznych współistnieją z silną pozycją kościoła katolickiego.

Włochy walczyły o zjednoczenie i demokratyczny ustrój zarówno w okresie Wiosny Ludów 1848-1849 jak i w latach 1859-1861. Ogólnowłoski parlament w Turynie 17 marca 1861 proklamował Królestwo Włoch, królem został Wiktor Emanuel II, stolicą najpierw Turyn, od roku 1865 Florencja. W 1866 r. do Włoch przyłączono Wenecję, w 1870 prowincję rzymską czyli Państwo Kościelne wraz z Rzymem, który od 1871 r. stał się stolicą Włoch.

Sprzeczności wewnętrzne potęgował konflikt państwa włoskiego z papiestwem. Pius IX nie uznał aneksji Państwa Kościelnego i odrzucił proponowaną mu ustawę gwarancyjną, ogłosił się „więźniem Watykanu", obłożył ekskomuniką dynastię sabaudzką i państwo włoskie, zabraniając katolikom uczestniczenia w życiu politycznym. Konflikt między papiestwem a państwem włoskim zaostrzał się. Aktywność państwa polegała na zniesieniu kościelnego sądownictwa, wprowadzeniu ślubów cywilnych, zamykaniu klasztorów, seminariów i konwiktów, opodatkowaniu i wywłaszczaniu kleru oraz ograniczaniu jego działalność.

Odrodzone Włochy zostały wkrótce uznane przez mocarstwa europejskie. W polityce zagranicznej zawarły w 1882 r. trójprzymierze z Niemcami i Austrią, co umożliwiło temu państwu ekspansję kolonialną w Afryce północnej i wschodniej.

Protekcjonistyczna polityka chroniła włoski przemysł, co przyczyniło się do jego dynamicznego rozwoju, który zyskał miano „drugiej rewolucji przemysłowej". Mediolan i Turyn stały się potężnymi ośrodkami przemysłowymi, postępowała koncentracja kapitału: w 1884 powstał koncern elektryczny Edisona, w 1887 hutniczy Terniego, w 1888 chemiczny Montecatiniego, w 1889 w Turynie założono fabrykę samochodów FIAT. W latach 1870-1913 czterokrotnie powiększył się tonaż floty handlowej, 8-krotnie wzrosła produkcja stali, potroiły się obroty handlu zagranicznego. Niestety na południu Włoch utrzymywała się gospodarcza stagnacja, postęp w rolnictwie hamowały stosunki własnościowe. Nędza wsi powodowała masową migrację do miast i emigrację zarobkową, głównie do Brazylii, Argentyny i USA (1872-1900 ponad 2 mln osób, a w latach 1901-13 ok. 4,7 mln osób).

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wymiary polityki W sprawie “dekalogu” etyki politycznej liberalnej demokracji

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Newest author's article: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice