Pozostaje więc stwierdzić zasięg analizowanego mitu przede wszystkim obejmujący Bułgarię, Ukrainę i Rosję, przy czym wariant zapisany w Słowenii pozostaje niejasny i trudny do zinterpretowania.

W literaturze zagadnienia spotkać się można z dwoma zasadniczymi stanowiskami w kwestii genezy kosmogonicznych bajek w folklorze słowiańskim: „autochtonicznym" i migracyjnym.

W najwcześniejszych opracowaniach na legendę patrzono jako na zabytek religii pogańskich Słowian. Badacze XIX-wieczni skłonni byli na ogół kojarzyć ją z rzekomym dualizmem u Słowian, widząc w bohaterach następców bogów słowiańskich (np. Białobogu i Czarnoboga, por. Afanasjew II 465; Erben 1866: 40). Współcześnie zdaje się dominować etnograficzny punkt widzenia, odnoszący dualistyczną ludową kosmogonię a priori do zamierzchłej przeszłości, traktując jako zjawisko pierwotne. W Polsce zapoczątkował go Ryszard Tomicki (1976; 1977; 1979, por. Tomiccy 1975). Podobny punkt widzenia prezentują: Aleksander Gieysztor (1982; 2006: 156-166), Mirosław Mąka (1985), Zdenek Vana (1990: 52 n.), Andrzej Szyjewski (Szyjewski 2003: 27-38 i nast.; Pasek 316), Artur Kowalik (2004), D. Gromov, czy Wojciech Chudziak (2006), skłonni w postaciach bajki kosmogonicznej upatrywać transformacje Peruna i Welesa (Gieszystor, Szyjewski), Peruna i Marzanny (Kowalik), bóstwa typu Białoboga i Czarnoboga (Gromov), itp.

Przeciwstawny punkt widzenia reprezentują zwolennicy nie-słowiańskiej genezy omawianej legendy. Teorie migracyjne w stosunku do niej pojawiły się już w pismach V. Veselovskiego (1880). Do tego nurtu dołączyli: Aleksander Bruckner (1980: 46), J. Polakova (1965), Henryk Łowmiański (1979: 66, 189; 1984: 682-683), Adrian Mianecki (2002: 28), S. V. Kuznecova (1998) i in., najczęściej powtarzając domysł o chrześcijańskim (bogomilskim) lub ugrofińskim początku słowiańskich legend o stworzeniu ziemi.

Zdaniem zwolenników pierwszej hipotezy, omawiane mity ludowe wywodzą się z Azji, sięgają na terenie słowiańskim czasów przedsłowiańskich (Tomicki). Aleksander Gieysztor wyrażał pogląd, że mit ten istniał już w czasach prasłowiańskich. Jest on według tego badacza protoindoeuropejski, a przejęty przez Słowian poddany został dalszej obróbce (por. Gieysztor 2006: 159-160). Według Andrzeja Szyjewskiego, mit ten jest przedchrześcijańskiego pochodzenia, i „powinien być echem daleko starszego światopoglądu wywodzącego się z Azji" (Szyjewski 2003: 28, 32, 42).

Natomiast poglądy zwolenników teorii zapożyczenia sprowadzają się do tego, że Słowianie wschodni zawdzięczają mit Finom, by następnie przekazać dalej na południe i do Polski (częściowo drogą literacką) (np. A. Mianecki, S. V. Kuznecova). Według Henryka Łowmiańskiego, mit dualistyczny miał dwa kanały, którymi dostał się do Słowian. Bogomilizm zaszczepił go u Bułgarów, Finowie (lub Bogimiłowie) — u Rosjan, skąd trafił do Polski, itd.

Jak więc widać, każdy z tych poglądów ma swoich rzeczników i pewne, przemawiające za nim, argumenty. Dla tradycji mitologicznych indoeuropejskich, mit „wyłowienia" był nieznany. Badania M. Eliadego wykazały, że źródłem migracji „mitu wyłowienia" była Azja północna, skąd miał przeniknąć do Ameryki pomiędzy XVII a III tysiącleciem p.n.e., oraz do Europy wschodniej. Najbardziej archaiczne wydają się wersje mitu, zapisane wśród Ewenków z Azji środkowej. Zasięg jego występowania obejmował również Azję południową i południowo-wschodnią, a dodać należy że prawdopodobnie i Azję Mniejszą, jego ślady da się bowiem stwierdzić u Semitów (np. mit potopu).

W mitologiach indoeuropejskich da się jednak stwierdzić pewne nawiązania do schematu mitu wyłowienia. W mitach germańskich i hetyckich odnaleziono motywy, które genetycznie mogą wiązać się pojedynczymi sekwencjami.

Autorzy niektórych ostatnich studiów nad ludowymi legendami dualistycznymi Słowian zwracają uwagę etnogenetyczny aspekt tego zagadnienia (np. Kuznecova 1998). Czas, na jaki można by datować recepcję mitu od Protoindoeuropejczyków przez Słowian, to przełom I/II tysiąclecia n.e. (V. S. Kuznecova, A. Mianecki).

Legenda dualistyczna powstać mogła na styku bałto-słowiańsko-fińskim, wypierając (a z czasem usuwając w niepamięć) prasłowiańskie wyobrażenia mitologiczne. Przyjmuje się dziś (za M. Eliade), że kosmologia dualistyczna była jedyną ludową kosmologią w tej części Europy. Badania wykazały, że pogląd ten nie jest poparty przekonującymi argumentami. Wydaje się raczej, że z większą zasadnością można mówić o ugrofińsko-chrześcijańskiej symbiozie w przypadku początków ludowej kosmogonii, a jako rzeczywiste pozostałości dziedziczonej po epoce indoeuropejskiej wiary, interpretować, mało dotąd przebadane, ślady mitu kosmicznego jaja (por. Toporow 1975a; Mianecki 2002; Szyjewski 2003: 38; i in.).

BIBLIOGRAFIA:

• Afanasjew — A. Afanasjew, Poetičeskije vozzrenija slavjan na prirodu, t. I-III, Moskva 1994.
• Anisimow 1971 — Arkadiusz Anisimow, Wierzenia ludów pierwotnych. (Wybór pism), tłum. Anna Wierzchowska, Warszawa.
• APH 1981 — A. Ju. Ajhenhalb, V. Ja. Petruhin, E. A. Helimskij, K rekonstrukcii mifologičeskich predstavlenij finno-ugorskich narodov, „Balto-slavjanskije issledovanija 1980", Moskva.
• Bartmiński 1989 — Jerzy Bartmiński (red.), Relacje o kosmosie. Teksty gwarowe z okolic Biłgoraja, „Etnolingwistyka" 2, Lublin, s. 95-149.
• Baussier 2000 — Mitologia, teksty Sylvie Baussier, tłum. Jerzy Janik, Warszawa.
• Berezkin — Ju. E. Berezkin, Evrazija i Amerika: dualističeskije kosmogonii. http://ruthenia.ru/folklore/berezkin8.htm.
• Bol 1902 — Jan Bol., Skąd powstał ląd?, „Wisła", t. 16, s. 797.
• Bruckner 1980 — Aleksander Bruckner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa.
• Chełchowski 1889 — Stanisław Chełchowski, Powieści i opowiadania ludowej z okolic Przasnysza, cz. 1-2, Warszawa.
• Chudziak 2006 — Wojciech Chudziak, Problem projekcji mitu kosmologicznego na organizację przestrzeni sakralnej in culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, „Slavia Antuqua", t. XLVII.
• Clark 1982 — Ella Elizabeth Clark, Legendy Indian kanadyjskich, przeł. Maria Skibniewska, Warszawa.
• Dahnhardt 1907 — O. Dahnhardt, Natursagen. Eine Sammlung Naturdentender Sagen, Marchen, Fabeln und Legenden, bd. 1, Sagen zum Alten Testament, Leipzig und Berlin.
• Dragomanov 1907 — Michajl Dragomanov, Rozvidki pro ukrain'sku narodnju slovesnist' i pis'menstvo, U L'vovi.
• Eliade 1995 — Mircea Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, przeł. Agnieszka Kuryś, Warszawa.
• Eliade 2002 — Mircea Eliade, Od Zalmoksisa do Czyngis-Chana, przeł. Krzysztof Kocjan, Warszawa.
• Erben 1866 — K. Erben, Baje slovanska o stvoreni sveta, „Casopis Ceskeho Muzeja", 40.
• Adam Fischer, Uzupełnienie Dahnhardta, „Lud", t. 15, 1909, s. 323.
• Gieysztor 1982 — Aleksander Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa.
• Gieysztor 2006 — Aleksander Gieysztor, Mitologia Słowian, wyd. III, Warszawa.
• Grabowski 1896 — Bronisław Grabowski, (rec.) Sbornik za narodni umotvorenija, nauka i knižnina, 1892, t. VII, VIII [...], „Wisła", t. 10, s. 406-419.
• Gromov — Dmitrij Gromov, Vostočno-slavjanskije legendy o sotvorenii mira. http://triglav.ru/files/p13_sectionid/3/p13_fileid120
• Grzegorzewski 1919 — Jan Grzegorzewski, Na Spiszu. Studia i teksty folklorystyczne, Lwów.
• Gustawicz 1902 — Bronisław Gustawicz, Kilka szczegółów ludoznawczych z powiatu bobrewckiego, „Lud", t. 8.
• Haavio 1979 — Martti Haavi, Mitologia fińska, przeł. Jerzy Litwiniuk, Warszawa.
• Hnatiuk — Volodimir Hnatjuk, Etnografičnij zbirnik, t. XII, U Lvovi 1902.
• J. K. Hrase, Povest o padlych andelich, „Cesky lid", IV, 1900, s. 440-441.
• J. K. Hrase, Predstava naseho lidu o padu andeluv, „Cesky lid", XXXI, 1931, s. 345.
• Frano Ivaniąević, Polica, „Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena", X, sv. 1, U Zagrebu 1905.
• K — Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie, Wrocław: K 7 Krak — t. 7, Krakowskie, cz. 3, 1962; K 31 Pok — t. 31, Pokucie, cz. 3, 1963.
• Kowalik 2004 — Artur Kowalik, Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian, Kraków.
• Kuznecova 1998 — V. S. Kuznecova, Dualističeskije legendy o sotvorenii mira v vostočnoslavjanskoj fol'klornoj tradicii, Novosibirsk. http://www.ruthenia.ru/folklore/kuznetsova1n.html.
• Leach — Marjorie Leach, Uniwersalny leksykon bóstw, Poznań 1998.
• Leeming — David Adams Leeming, Mity o stworzeniu świata i ludzi: przegląd encyklopedyczny, Poznań 1999.
• Levcenko 1928 — Mikola Levčenko, Kazki ta opovidannja z Podillja v zapisach 1850-1860-ich pp., v. I-II, U Kiivi.
• Łowmiański 1979 — Henryk Łowmiański, Religia słowiańska i jej upadek (w. VI-XII), Warszawa.
• Łowmiański 1984 — Henryk Łowmiański, Zagadnienie politeizmu słowiańskiego, „Przegląd Historyczny", LXXV, z. 4, Warszawa.
• Maciąg 1902 — Maciej Maciąg, Podania i legendy. Spisał..., „Wisła", t. 16, s. 329-333.
• Mahal 1891 — A. Mahal, Nakres slovanskeho bajeslovi, Praha.
• Mąka 1985 — Mirosław Mąka, Słowiański wzorzec kosmogoniczny — mit w akcji [w:] Szkice i próby etnologiczne, Kraków.
• Mianecki 2002 — Adrian Mianecki, Ludowe kosmogonie a problem religii Słowian zachodnich, „Literatura Ludowa", nr 4-5.
• Moszyński 1931 — Kazimierz Moszyński, Nieco uwag krytycznych, „Lud Słowiański", t. II, z. 1, Kraków, s. B 259-275.
• Na przełęczy światów. 150 ukraińskich baśni, gadek, humoresek i podań ludowych, opr. Jan Mirosław Kasjan, Toruń 1994.
• Adam Paluch, Zbigniew Libera, Ślina — „sok" ciała, „Lud", t. 80, 1996.
• Pasek — Bogowie, demony, herosi, pod red. Z. Paska, Kraków 1996.
• PBL — Julian Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, t. II, Wrocław 1963.
• Piątkowska 1898 — Ign. Piątkowska, Obyczaje ludu ziemi sieradzkiej. Szkic etnograficzny, „Lud", t. 4.
• Polakova 1965 — Jana Polakova, Materialy o razviti dualističeskich narodnych skazok u slavjan, „Slavia", nr 3, s. 456-468.
• Religiite — Religiite i religiskite aspekti na materijalnata i duchovnata kultura na počvata na Republika makedonija, Prilozi za istražuvan'eto na istorijata na kulturata na počvata na Makedonija, kniga 5, Skopje 1996.
• Vatroslav Rožić, Prigorje, „Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena", XIII, sv. 1, U Zagrebu 1908.
• Schnaider 1900 — Józef Schnaider, Z kraju Hucułów, „Lud", t. 6.
• Schnaider 1907 — Jóżef Schnaider, Lud peczeniżyński, „Lud", t. 13.
• Zmago Smitek, Slovenske ljudske predstave o stvarjenju sveta, „Traditiones" 27, Ljubljnaa 1998, s. 111-123.
• Szyjewski 2003 — Andrzej Szyjewski, Religia Słowian, Kraków.
• Tomiccy 1975 — J. i R. Tomiccy, Drzewo życia, Warszawa.
• Tomicki 1976 — Ryszard Tomicki, Słowiański mit kosmogoniczny, „Etnografia Polska", t. 20, z. 1.
• Tomicki 1977 — Ryszard Tomicki, Stwórcy — rywale. Mity początku, „Argumenty", nr 14.
• Tomicki 1979 — Ryszard Tomicki, Ludowa kosmogonia dualistyczna Słowian w świetle samojedzkich mitów stworzenia, „Etnografia Polska", t. 23, z. 2.
• Toporow 1975a — Władimir Toporow, Wokół rekonstrukcji mitu o jaju kosmicznym (na podstawie baśni rosyjskich) [w:] Semiotyka kultury, Warszawa.
• Toporov 1975b — V. N. Toporov, K objasneniju nekotorych slavjanskich slov mifologičeskogo charaktera v svjazi z vozmožnymi drevnimi bližnevostočnymi paralleljami [w:] Slavjanskoje i balkanskoje jazykoznanije, Moskva.
• Vana 1990 — Zdenek Vana, Svet slovanskych bohu a demonu, Praha.
• Veselovski 1889 — A. Veselovski, Dualističeskije povierija o mirozdanii [w:] A. Veselovski, Razyskanija v oblasti russkogo duchovnogo sticha, XI, Sanktpeterburg.
• Wiedźmy, czarty i święci Huculszczyzny. Mity i legendy, red. Ola Hnatiuk, Warszawa 1997.
• Witort 1896 — Jan Witort, Przeżytki starożytnego światopoglądu u Białorusinów, „Lud", t. 2.
• Wrocławski 1985 — O Bogu, jego sługach i diabelskich sztuczkach. Setnik legend Południowej Słowiańszczyzny, opr. Krzysztof Wrocławski, Warszawa.
• Zavarickij 1916 — Gavriła Niriłłovič Zavarickij, O tom svete i ob etom. Razskazy Saratovskago Povolž'ja, „Etnografičeskoje Obozzrenije", nr. 1-2, Moskva.
• Żmigrodzki 1896 — Michał Żmigrodzki, Ukraina, „Lud", t. 2.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Pogańskie praktyki Słowian w świetle odkryć archeologicznych w roku 2007 Świat z jaja. Wokół rekonstrukcji słowiańskiego mitu o kosmicznym jaju

Comment on this article..   See comments (3)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word