Upadłość i bankructwo w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim

Regulacja ta do dziś formalnie obowiązuje we Francji, oczywiście z wieloma zmianami. Znamienne jest to, że pierwsza gruntowna zmiana dotyczyła upadłości i bankructw (ustawa z 28 maja 1838 zastąpiła całą Księgę III) i została przeprowadzona w duchu złagodzenia zbyt surowych przepisów. Nie ulega zresztą wątpliwości, że wpływ na tempo ukończenia k. h., zwłaszcza od 1806 roku miała duża liczba oszukańczych bankructw i tymi wydarzeniami należy tłumaczyć surowość Kodeksu w pierwotnej redakcji. Oceny, jakiej poddane zostały omawiane regulacje we Francji chyba nie podzielano na ziemiach polskich, gdzie one obowiązywały. Jedno ze źródeł ^{[ 13 ]} przywołujące dyskusję nad k. h., która toczyła się w 1850 roku w Urzędzie Starszych warszawskiego Zgromadzenia kupieckiego. Rozważano między innymi potrzebę zmiany przepisów o „upadłościach nie podstępnych". Konkluzja w tej sprawie była następująca: „co do postępowania w upadłościach zmiany, (...) są niepożądane, gdyż raczej zbytnią łagodność względem upadłych, aniżeli surowość względem nich, możnaby Kodeksowi zarzucić."

Kodeks składał się z czterech ksiąg. Pierwsza, zatytułowana „O handlu w ogólności" (art. 1 — 189) ^{[ 14 ]} zawierała przepisy dotyczące handlujących (przedmiotowe ujęcie prawa handlowego, Tyt. I), ksiąg handlowych (Tyt. II), spółek (Tyt. III), jawności stosunków majątkowych między małżonkami, z których jeden trudni się handlem (Tyt. IV „O rozdziale majątków"), giełd handlowych (Tyt. V), szczególne przepisy dotyczące podstawowych czynności handlowych takich jak komis, przewóz i sprzedaż (Tyt VI i VII) i wreszcie regulacje dotyczące weksli (Tyt VIII).

Księga druga „O handlu morskim" ^{[ 15 ]} (art. 190 — 436) z oczywistych względów nie miała zastosowania na ziemiach polskich.

Księga trzecia „O upadłościach i bankructwach" (art. 437 — 614) składała się z pięciu tytułów: I. O upadłości, II. O ustąpieniu dóbr (dotyczący zrzeczenia się majątku na rzecz wierzycieli przez upadłego w dobrej wierze), III. O odzyskaniu (dotyczący przypadków, w których możliwe jest wyłączenie z masy upadłości przedmiotów nienależących do upadłego), IV. O bankructwach oraz V. O przywróceniu do czci i możności prowadzenia handlu. Przepisy Księgi trzeciej Tytułu I posiadały najbardziej szczegółową systematykę spośród wszystkich ksiąg k. h. Jego treść podzielona była na jedenaście działów, z których cztery dodatkowo dzieliły się na oddziały (niewystępujące w innych tytułach kodeksu). Porządek treści tytułu o upadłościach odpowiadał modelowemu przebiegowi postępowania upadłościowego. Dokładniejsza analiza struktury tych przepisów zostanie dokonana dalej.

Księga czwarta „O jurysdykcji handlowej" (art. 615 — 648) składała się z czterech tytułów: I. O organizacji Trybunałów Handlowych, II. O właściwości Trybunałów Handlowych, III. O sposobie postępowania przed Trybunałami Handlowymi, IV. O sposobie postępowania przed Sądem Apelacyjnym.

K. h. nie jest tak wysoko oceniany, przynajmniej pod względem ogólnego zamysłu legislacyjnego, jak Kodeks Napoleona. Rene David nazywa w ogóle francuską kodyfikację prawa handlowego „niezharmonizowanym zbiorem rozwiązań, któremu dużo brakuje do tego, by można było o nich mówić jako o pewnej całości" ^{[ 16 ]}. W obronie Kodeksu z 1807 r. można stwierdzić, że regulował on jedynie podstawowe kwestie związane ze specyfiką stosunków handlowych, natomiast w pozostałym zakresie do stosunków tych odnosiły się zwyczaje i przepisy Kodeksu Napoleona, który zresztą odgrywał wiodącą rolę w całym systemie prawa francuskiego.

Upadłość (faillite) w literaturze poświęconej rozwiązaniom kodeksu handlowego francuskiego była określana jako stan handlującego, który zaprzestał wypłat, co stanowiło powtórzenie definicji z art. 437 k. h. Doktryna nie starała się o sformułowanie własnej definicji, która uwzględniałaby istotę upadłości, a więc wspólnego zaspokojenia, na określonych zasadach i w ramach postępowania sądowego wierzycieli dłużnika niewykonującego swoich zobowiązań. Zwracano jednak uwagę, zarówno w przypadku upadłości jak i bankructwa, na ogólny sens tych regulacji, jakim była ochrona kredytu. Oczywiście nie tylko wierzyciele, którzy świadczyli kapitał mogli zostać zaspokojeni w wyniku postępowania upadłościowego. Podkreślając taki sens omawianych instytucji odnoszono się do znaczenia, jakie zyskał kredyt w stosunkach kapitalistycznych. Wracając do istoty upadłości — była i jest ona określana jako egzekucja generalna (w przeciwieństwie do egzekucji syngularnej, w której poszczególni wierzyciele w oddzielnych postępowaniach dochodzą swych należności). Jest to jednak pewne uproszczenie, ponieważ postępowanie upadłościowe nie sprowadza się do przymusowej realizacji świadczeń określonych w jakimś tytule egzekucyjnym.

Powyżej mowa była o „stanie handlującego", albowiem k. h. „rezerwował" upadłość dla uczestników obrotu profesjonalnego, w przeciwieństwie do rozwiązań n.p. austriackich, czy niemieckich. Określenie „upadłość cywilna" lub „podupadłość" (deconfiture) było używane w literaturze poświęconej prawu francuskiemu, jednak nie odnosiło się ono do jakiejś odrębnej instytucji. Zaspokojenie wierzycieli niehandlującego, który zaprzestał wypłat mogło nastąpić wprost na zasadach określonych w przepisach o przywilejach i hipotekach lub na przykład w drodze odstąpienia dóbr (art. 1265 — 1270 K. N.). Tutaj należy też zwrócić uwagę na znaczenie charakteru zobowiązań, których dłużnik nie spełnia. W doktrynie zgodnie przyjmowano, że zastosowanie reżimu przewidzianego w Księdze III k. h wymagało również aby długi handlującego, z którymi związane było zaprzestanie wypłat, wynikały ze stosunków handlowych. W braku tej przesłanki mogła zaistnieć jedynie upadłość cywilna.

Upadłość w prawie francuskim była po raz pierwszy uregulowana we wspomnianym ordonansie z 1673 roku, tak więc k. h. był chronologicznie drugim aktem regulującym tą instytucję. Problematyka upadłości i bankructw została w Kodeksie potraktowana bardziej szczegółowo — jego Księga III liczyła w sumie 178 artykułów, podczas gdy odpowiadający jej Tytuł XI Kodeksu Savary’ego składał się z 13 artykułów.

Kodeks mówił o otwarciu upadłości, a nie jedynie o jej ogłoszeniu ponieważ datę upadłości sąd ustalał na podstawie wskazanych w przepisach działań dłużnika i mogła ona wyprzedzać wyrok. Zgodnie z odmiennościami w organizacji sądownictwa w Księstwie i Kongresówce otwarcie upadłości ogłaszały: Trybunał Handlowy w Warszawie oraz Trybunały Cywilne, a po reformie z 1876 roku: sąd handlowy w Warszawie oraz sądy okręgowe.

Jeżeli chodzi o formalną przesłankę postępowania upadłościowego, to k. h. przede wszystkim ustanawiał obowiązek dłużnika powiadomienia sądu o zaprzestaniu wypłat w ciągu trzech dni od momentu, gdy to nastąpiło. Niedopełnienie tego obowiązku dawało możliwość uznania upadłego przez sąd karny za bankruta prostego. Ponadto otwarcie upadłości mogło nastąpić na uzasadnione żądanie wierzycieli oraz, co w praktyce raczej nie było wykorzystywane, „z wieści publicznej".

Zgodnie ze wspomnianym art. 437 k. h. sąd mógł ogłosić otwarcie upadłości: 1) handlującemu, który 2) zaprzestał wypłat.

Przy badaniu pierwszego warunku miały zastosowanie przepisy Księgi I Tytułu I k. h. Art. 1 definiował handlującego jako tego, kto trudni się czynnościami handlowymi i czyni sobie z nich zwykłe zatrudnienie (proffession habituelle). W praktyce istniał wyjątek, wg którego upadłość można było otworzyć również tzw. ajentom wymiany i stręczycielom, będącym jedynie pośrednikami w czynnościach handlowych.

Zaprzestanie wypłat jako warunek upadłości było rozumiane dosłownie i zwracano nawet uwagę, że przyczyny, z jakich ono nastąpiło, nie należą do kognicji sądu. Od zaprzestania wypłat odróżniano niewypłacalność. Przy niewypłacalności mamy do czynienia ze stanem bardziej obiektywnym, który z drugiej strony może pozostać niewykrytym przez jakiś czas, natomiast zaprzestanie wypłat przyjmowano (chociażby konkludentnie) na podstawie zachowania dłużnika, co umożliwiało szybszą reakcję wierzycieli i było dla nich dogodniejsze jako prawny warunek upadłości. Warunkiem takim nie mogło być odroczenie wypłat, nawet jednostronne.

Ze zrozumiałych względów w przepisach k. h. położono nacisk na jawność wyroku otwierającego upadłość — podlegał on publicznemu ogłoszeniu.

Wydanie omawianego rozstrzygnięcia nie wymagało obecności dłużnika. Mógł on zatem zaskarżyć je w drodze opozycji trzeciego, złożonej do tego samego sądu w ciągu 8 dni od ogłoszenia wyroku. W przypadku gdy opozycja nie doprowadziła do zniesienia upadłości, dłużnikowi przysługiwała apelacja (do Sądu Apelacyjnego, później: Izby Sądowej). Wyrok taki mógł być również zaskarżony w drodze kasacji. Żaden z tych środków nie tamował dalszego postępowania. Wierzycielom, przeciwko rozstrzygnięciu w przedmiocie upadłości, przysługiwała apelacja.

Wyrok wywoływał szereg doniosłych skutków co do osoby i majątku upadłego, które mogły zachodzić ex nunc lub ex tunc. Przede wszystkim, wraz z otwarciem upadłości (nie z ogłoszeniem wyroku): upadły tracił zarząd majątkiem i prawa wynikające ze statusu handlującego oraz wymagalne stawały się jego zobowiązania.. K. h. przewidywał również nieważność określonych rozporządzeń upadłego, dokonanych w ciągu 10 dni przed otwarciem upadłości. Zaciągnięte w tym samym czasie zobowiązania mogły być przez sąd unieważnione i na podstawie domniemania prawnego uważane były za podstępne, co stanowiło przejaw występującej w przepisach Księgi trzeciej preasumptio doli. Wraz z wydaniem wyroku sąd mianował sędziego komisarza oraz jednego lub kilku kuratorów dla zarządu majątkiem upadłego. W stosunku do niego samego co do zasady stosowano przymus osobisty. Sąd mógł wybrać jedną z dwóch form tego przymusu: umieszczenie upadłego w specjalnym areszcie dla zadłużonych bądź oddanie go pod dozór. Upadły mógł uwolnić się od tych środków poprzez uzyskanie od sądu, na podstawie opinii sędziego komisarza listu glejtowego. Wydanie takiego dokumentu mogło być uzależnione przez sąd od złożenia poręczenia.

[ 13 ] Kraushar A. — Kupiectwo warszawskie: zarys pięciowiekowych jego dziejów: monografja historyczno-obyczajowa osnuta na źródłach archiwalnych, Warszawa 1929, str. 101-102

[ 14 ] omówienie treści k. h. oparte jest na tekście zawartym w: Rogron, J. A. — Wykład prawa handlowego przez… Przeł. Jan Szymanowski z dodaniem przypisów z najcelniejszych autorów czerpanych jakoteż własnych uwag zastosowanych do prawodawstwa i jurisprudencyi krajowych, Warszawa 1848. W tym i większości pozostałych przekładów numeracja artykułów jest jednolita dla całego kodeksu, jedynie w pierwszym przekładzie, autorstwa W. S. Majewskiego, wydawanym w Warszawie w latach 1808 — 11 każda z ksiąg posiada oddzielną numerację artykułów.

[ 15 ] zawierała przepisy dotyczące własności okrętów, ich wynajmu oraz obciążania długami, regulacje odnoszące się do kapitanów okrętów i innych „ludzi okrętowych", ceduły wodnej (listy towarowej), szczególnych zasad finansowania wypraw morskich (kontrakty losowe), ubezpieczania okrętów i szczególnych reguł dotyczących: odpowiedzialności za przewożone towary (uszkodzenia losowe, wyrzucenie ładunku i rozkład szkody) oraz przedawnienia i zarzutów niedopuszczalności.