Dzieciństwo oraz dojrzewanie są naturalnymi etapami życia człowieka. Zarówno w momencie ich trwania, jak i później jako dorośli, nie zdajemy sobie zapewne sprawy z doniosłości zmian, jakie wiążą się ze wspomnianymi etapami, a które prowadzą do tego, kim w efekcie jesteśmy. Samo dojrzewanie jest pewnym przełomem. Okres ten trwa w swej zasadniczej, tzw. pubertalnej fazie od ok. 12 do 16 roku życia. Oprócz zmian biologicznych następuje w nim kształtowanie się osobowości i przygotowanie do funkcjonowania w dorosłym społeczeństwie. Charakterystykę dojrzewania, mającą znaczenie dla rozwiązań prawnych, oddaje fakt, że jest ono określane również mianem „moratorium psychospołecznego" (łac.: morari — odwlekać, odraczać). 

Wszelkie systemy normatywne, odnoszące się do stosunków społecznych obowiązują i są skuteczne w pełni wobec osób, które zaadaptowały się do pełnienia ról narzuconych przez normy tych systemów, natomiast jak już wspomniano, okres dojrzewania obejmuje dopiero sam proces takiej adaptacji. Inaczej mówiąc: przestrzegania określonych nakazów i zakazów można oczekiwać od tego, kto zdaje sobie sprawę z ich sensu oraz warunków, w jakich one funkcjonują, ma więc obiektywną psychiczną możliwość podporządkowania się im. 

Nieuwzględnienie w rozwiązaniach prawnych wskazanego wyżej „moratorium" byłoby więc czymś nienaturalnym. Dlatego na przykład nie można przypisać winy sprawcy zarówno czynu zabronionego, jak i deliktu prawa cywilnego, jeżeli sprawca ten w trakcie swojego bezprawnego zachowania nie miał odpowiedniego wieku. Inne rozwiązania przewidują podobne ograniczenia przy regulacji takich zagadnień jak m. in. zdolność do czynności prawnych, małżeństwo, władza rodzicielska, bycie pracownikiem czy uczestniczenie w życiu politycznym. Przepisy różnych gałęzi prawa chronią osoby niedojrzałe i jednocześnie uwzględniają ich nieprzygotowanie do pełnienia pewnych ról społecznych. Dla omawianej problematyki największe znaczenie ma jednak ustawa z 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich, obowiązująca od 13 maja 1983 roku. Ma ona zastosowanie, najogólniej mówiąc, w przypadkach stwierdzenia nieprawidłowości w rozwoju społecznym nieletnich lub naruszenia przez nich norm karnoprawnych.

Przed przedstawieniem rozwiązań dotyczących nieletnich konieczne jest wyjaśnienie do jakich osób odnosi się określenie „nieletni". Tradycyjnie określa się tym mianem osoby, które nie ponoszą co do zasady odpowiedzialności karnej ze względu na swój wiek i brak możliwości zawinienia. Wg wszystkich działów prawa karnego dotyczy to osób, które popełniły czyn zabroniony przed ukończeniem 17 roku życia, przy czym tylko prawo wykroczeń nie przewiduje wyłomów w tej granicy wieku. Kodeks karny przewiduje w określonych sytuacjach możliwość jej obniżenia do lat 15, kiedy indziej podwyższenia do lat 18, natomiast wg Kodeksu karnego skarbowego możliwa jest tylko ta druga opcja, a wszystkie te przypadki stanowią ścisłe wyjątki od zasady. Zostaną one omówione niżej. Tutaj można wskazać, że w pierwszym przypadku mowa jest o nieletnim, a w drugim: o sprawcy, tak więc pojęcie „nieletni" na gruncie prawa karnego jest jednolite i zawsze dotyczy osób poniżej 17 lat.

Legalną definicję nieletnich zawiera art. 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (dalej jako: ustawa), określający jednocześnie jej podmiotowy i przedmiotowy zakres stosowania. Wg tego przepisu nieletnimi są więc osoby, które: 1) nie ukończyły 18 lat — w zakresie zapobiegania i zwalczania ich demoralizacji, 2) popełniły czyn karalny po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17 — w zakresie postępowania w sprawach o te czyny, 3) nie ukończyły 21 lat — w zakresie wykonywania orzeczonych wobec nich środków wychowawczych lub poprawczych.

Przy określeniu pierwszej kategorii nieletnich ustawa posługuje się jedną z dwóch, określonych w jej art. 2, przesłanek postępowania w sprawie nieletniego, jaką jest demoralizacja (przesłanka profilaktyczna). Przesłanka ta jest wyrazem, leżącej u podstaw omawianych rozwiązań koncepcji „dziecka w niebezpieczeństwie". Ustawodawca słusznie zaniechał definiowania zjawiska demoralizacji, poprzestając jedynie na wskazaniu w art. 4 ustawy typowych jego przejawów, nie określił również dolnej granicy wieku dla stosowania środków związanych z demoralizacją nieletniego.

Wyodrębnienie kolejnej kategorii nieletnich wiąże się z drugą przesłanką postępowania normowanego ustawą w postaci popełnienia czynu karalnego (przesłanka jurydyczna). Przez czyn karalny ustawa rozumie każdy czyn zabroniony jako przestępstwo (także skarbowe) oraz najpoważniejsze, enumeratywnie wskazane wykroczenia. Określenie „postępowanie w sprawach o czyny karalne" powinno być odnoszone do jakichkolwiek czynności odpowiedniego podmiotu, przewidzianych ustawą i dokonywanych już w związku z podejrzeniem popełnienia takiego czynu przez osobę między 13 a 17 rokiem życia, bez względu na formalne wszczęcie postępowania.

Obydwie wymienione przesłanki są od siebie niezależne, istnieją również między nimi pewne związki. Jedną z okoliczności świadczących o demoralizacji, jakie wymienia ustawa, jest popełnienie w ogóle czynu zabronionego, tak więc okolicznością taką jest również popełnienie czynu karalnego. Wynika z tego, że mimo ograniczonego zakresu pojęcia „czyn karalny", jako przesłanki polegającej na naruszeniu norm karnoprawnych, w każdym wypadku gdy nieletni dopuszcza się takiego naruszenia, możliwa jest prawna reakcja na ten fakt. Wspomniane ograniczenie oraz ustanowienie dolnej granicy wieku osób, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne podyktowane jest charakterem tego postępowania, który może być zbliżony do postępowania karnego (postępowanie poprawcze).

Trzecia formuła określenia „nieletnich" wiąże się z wykonywaniem wobec nich środków przewidzianych ustawą i wskazuje na maksymalny czas ich wykonywania. Ustaje ono z mocy prawa z chwilą ukończenia przez nieletniego 21 lat, a w odniesieniu do niektórych środków — 18 lat. Tutaj należy zaznaczyć, że środki o których mowa nie mają charakteru kary. Niektóre z nich odpowiadają natomiast środkom karnym, które przewiduje prawo karne (zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek) i stosuje się do nich odpowiednie przepisy Kodeksu karnego.

Jeżeli chodzi o przedmiotowy zakres zastosowania ustawy, to obejmuje on środki podejmowane w przypadku demoralizacji nieletniego lub popełnienia przez niego czynu karalnego, postępowanie dotyczące orzekania tych środków (przez sąd rodzinny) a także postępowanie wykonawcze. Taki podział zagadnień uregulowanych ustawą jest również widoczny w jej systematyce. Akt ten składa się z pięciu działów, a wymienione materie zawarte są w działach II - IV. Dział I zawiera przepisy ogólne, a dział V przepisy przejściowe i końcowe. Normatywna treść ustawy poprzedzona jest preambułą, która określa podstawowe cele postępowania w sprawach nieletnich, jakimi są: przeciwdziałanie ich demoralizacji i przestępczości, resocjalizacja, umacnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczej oraz odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich. Preambuła skierowana jest do wszystkich, których ustawa dotyczy (dzieci, rodziców) oraz tych, którzy realizują jej rozwiązania. Charakterystyczne, że w odniesieniu do demoralizacji i przestępczości (w znaczeniu socjologicznym) nieletnich, mowa jest tylko o przeciwdziałaniu im, bez poruszania kwestii jakiejkolwiek represji, czy wymierzania sprawiedliwości.

Spośród ogólnych uregulowań ustawy, oprócz wspomnianych art. 1, 2 i 4 warto wskazać przepis art. 3, wskazujący na dobro nieletniego i interes społeczny, jako główne dyrektywy, którymi należy się kierować w sprawach nieletnich oraz wymieniający okoliczności jakie obowiązkowo należy uwzględniać w postępowaniu z nieletnim a także art. 3a dotyczący mediacji. Mediacja w ogólnym rozumieniu jest to pośredniczenie w sporze w celu doprowadzenia do zgody między jego stronami. Założeniem postępowania w sprawie nieletniego nie jest jednak rozwiązywanie jakiegokolwiek sporu. Postępowanie mediacyjne zostało wprowadzone do ustawy nowelizacją z roku 2000 i, jak się wydaje, jego konstrukcja nie burzy tego założenia. Jest ono dobrowolne, poufne, przeprowadzane przez fachowy podmiot ale na podstawie decyzji sądu, ma cel wychowawczy wobec nieletniego, biorą w nim udział również jego rodzice oraz pokrzywdzony, a jego wynik sąd, w oparciu o przedstawione mu sprawozdanie, ma obowiązek uwzględnić, orzekając w sprawie nieletniego. Często może się wydawać sztuczne mediowanie między nieletnim a pokrzywdzonym, który nawiasem mówiąc nie jest stroną w postępowaniu. Dlatego ustawa tylko przewiduje taką ewentualność, uzależniając skorzystanie z niej przez sąd od inicjatywy, a w każdym wypadku od zgody obydwu tych osób.

Kolejną materią uregulowaną w ustawie jest katalog oraz zasady stosowania środków zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich. Zgodnie z podziałem zawartym w art. 5 można tu wymienić środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Kara może być orzeczona tylko wyjątkowo, gdy inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Chodzi tutaj o karę przewidzianą przepisami prawa karnego, bowiem jak już zasygnalizowano, ustawa nie przewiduje wobec nieletnich środka o takim charakterze.

Katalog środków, określonych przez ustawę jako wychowawcze, jest bardzo szeroki i mogą one mieć zróżnicowany charakter: wychowawczy, opiekuńczo-wychowawczy, terapeutyczny, restytucyjny, prohibicyjny. Często polegają na umieszczeniu w odpowiedniej, fachowej placówce. Takie zróżnicowanie umożliwia lepsze dobranie środka dla indywidualnego przypadku. W ogóle przepisy o nieletnich opierają się na zasadzie indywidualizacji, co jest widoczne również w rozwiązaniach dotyczących postępowania przed sądem oraz wykonawczego. Ustawa daje sądowi także możliwość nałożenia różnych obowiązków na rodziców nieletniego. Mogą one dotyczyć polepszenia jego warunków bytowych, wychowawczych, zdrowotnych, współpracy z odpowiednim podmiotem lub naprawienia szkody. W przypadku niewykonania tych obowiązków rodzice nieletniego mogą być ukarani karą pieniężną. Możliwe jest wreszcie zastosowanie w postępowaniu z nieletnim i tylko wobec niego, środków przewidzianych Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym.

Umieszczenie w zakładzie poprawczym jest najsurowszym środkiem przewidzianym ustawą i możliwym tylko w wypadku popełnienia przez nieletniego czynu karalnego, wyczerpującego znamiona przestępstwa. Pozostałymi, bezwzględnymi i kumulatywnymi przesłankami stosowania tego środka są wysoki stopień demoralizacji oraz okoliczności i charakter czynu. Ustawa wymienia jeszcze dwie przesłanki alternatywne o charakterze względnym — zachodzą one gdy inne środki okazały się nieskuteczne lub gdy nie rokują resocjalizacji nieletniego. Ustawodawca podkreślił jednak znaczenie dwóch ostatnich przesłanek poprzez użycie słowa „zwłaszcza" (art. 10).

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Złodziejstwo intelektualne. Prawo autorskie w Internecie Odpowiedzialność karna za czyny naruszające prawa autorskie i prawa pokrewne

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Miłosz Obłoza Ur. 1984. Student prawa UMCS. Mieszka w Lublinie  Number of texts in service: 2  Show other texts of this author  Latest author's article: Upadłość i bankructwo w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim