Idea krucjat a kultura Zachodu

Wojska krzyżowców zebrane w Dolinie Rodanu przez legata papieskiego Arnolda Amalryka stanowiły w chwili osiągnięcia zdolności bojowej (wiosną 1209 r.) jedną z największych armii jakie do tej pory widziano na Starym Kontynencie. Historycy i mediewiści spierają się o jej wymiar – analiza materiałów źródłowych pozwala przyjąć, iż było to ponad 300 tys. ludzi (wraz z taborami i służbą). Przybyli wielcy panowie Francji – książę Burgundii, liczni hrabiowie (Nevers, Bar, Saint-Pol), baronowie, arcybiskupi (Reims, Sens, Rouen), biskupi (Autun, Clermont, Bayeux, Lisieux, Chartres). Rycerstwo pochodziło z całej niemalże zachodniej Europy: Frankowie, Burgundczycy, Normanowie, Pikardyjczycy, Sasi, Anglicy, Bretończycy, mieszkańcy dzisiejszej Szwajcarii i północnych Niemiec, Bawarczycy, Flamandowie, liczni reprezentanci miast północno-włoskich.

Jak zawsze przy takich okazjach zbiegli się ludzie podejrzanego autoramentu, zabijacy i kondotierzy różnej proweniencji, pospolici przestępcy i żądne przygód „niebieskie ptaki”. Szli „ukarać złośliwą i próżną rasę Prowansalczyków i przerwać jej pełne rozwiązłości i złych słów ujadanie przeciw Apostołowi Rzymskiemu” ^{[ 11 ]}. Kościół obiecywał im wszystkim wyrozumiałość, służył zachętą duchową i takim też wsparciem, zawczasu przebaczał i rozgrzeszał ze wszystkich zbrodni jakie mogłyby być popełnione. Byli bowiem swoimi, realizowali nasze cele i nasze interesy…….

Ile razy, w różnych epokach, w różnych ustrojach, w różnych czasach i kulturach ten manewr, ten pomysł na zawrócenie kierunku biegu historii, na zmianę stosunków społecznych, na unifikację i unilateralizację świata nas otaczającego wedle naszego pomysłu miał miejsce? Znaczenie Innocentego III i opisywanego tu wydarzenia w tej materii jest zasadnicze: był on pierwszym absolutnym władcą Zachodu, który urzeczywistnił ów problem nadając mu placet religijny i wiążąc go jednocześnie z wymiarem władzy doczesnej ^{[ 12 ]}. A ponadto chrześcijanie wystąpili teraz oficjalnie, pod banderami Kościoła i religii przeciwko chrześcijanom. Było to wydarzenie niesłychane w niespełna 1200-letniej historii chrześcijaństwa. Zwłaszcza w perspektywie znaczenia jakie posiadała ta religii w ówczesnej Europie. Musiało to wywrzeć wpływ na kulturę, mentalność ludzi, stosunki polityczno-religijne, społeczne etc. Było to znaczenie toksyczne i piorunujące, w czasie i przestrzeni.

Na czele krucjaty staje znany awanturnik, kondotier i francuski możnowładca Szymon z Montfort, zwany Lwem Krzyżowym. Swym wyjątkowym okrucieństwem, bezwzględnością i odwagą (zresztą działania wojskowe w ramach tej krucjaty miały taki właśnie charakter) zasłużył się w niesławnej IV wyprawie krzyżowej (zdobycie Konstantynopola i zniszczenie Bizancjum) na tyle, że Innocenty III powierzył mu dowództwo wojskowe. W dowód uznania IV Sobór Laterański (1215) przyznał Szymonowi wszystkie ziemie należące do hrabiów Tuluzy, zdobyte podczas pierwszych lat wojen w Okcytanii. To wtedy przyjął on tytuł hrabiego Tuluzy, wicehrabiego Beziers, Carcassonne i diuka Narbonne. Zginął przypadkowo podczas oblężenia Tuluzy (1218).

To na początku krucjaty przeciwko albigensom (lipiec 1209) pod murami Beziers padły słynne słowa z ust legata papieskiego (duchowego przywódcy tego przedsięwzięcia) opata Arnolda Amarylka – słowa egzemplifikujące ponadczasowość i eksterminację każdego „Innego”, a mające źródła w uniwersalnym i religijnym ekstremizmie: „Zabijcie wszystkich Bóg rozpozna swoich” ^{[ 13 ]}. Była to odpowiedź na wątpliwości oblegających to ponad 20-tysieczne miasto krzyżowców jak rozpoznać heretyków od prawowiernych. Słowo ciałem się stało – zdobywcy wymordowali w ciągu jednego dnia całe miasto: kobiety, dzieci, starców, Żydów, katarów, katolików, żołnierzy z bronią w ręku, zwykłych ludzi …. wszystkich co do nogi. Zbrodnia wojenna to czy już ludobójstwo: w świetle polskich dysput polityczno-historycznych, zaprawianych pouczeniami w przedmiocie moralności, etyki, etosu, religii i wiecznej Prawdy, znamienny to dylemat. Istotny to fakt. I czy w świetle odwiecznych prawd moralnych czas ma tu jakiekolwiek znaczenie?

Na kraj od Pirenejów po Masyw Centralny i Atlantyku po Rodan padły strach i przerażenie. Resztę dopełnić miała (i uczyniła to doskonale) powołana, pod auspicjami zakonu św. Dominika Guzmana (nota bene – iberyjskiego marrana ^{[ 14 ]}), dla metodycznego i post-krucjatowego tępienia albigensów Św. Inkwizycja.

Wojna domowa miała trwać teraz z przerwami 35 lat (zdobycie w 1243 r. ostatniego bastionu kataryzmu – fortecy Montsegur na granicy langwedocko-aragońskiej). W okresie późniejszym, w ściganiu i niszczeniu „Innego”, w karczowaniu wpływów herezji na życie codzienne, na kulturę i mentalność ludności tego regionu, wiodącą rolę przejmują dominikańscy inkwizytorzy. Prześladowania są metodyczne, skrupulatne, totalne. Doskonale ich charakter oddaje „Księga inkwizycji” napisana w owym czasie przez jednego z głównych inkwizytorów w tamtym regionie – bł. Bernarda Gui ^{[ 15 ]}. Te prześladowania powodują z kolei wybuchy lokalnych, krwawo tłumionych, buntów (np. po wydarzeniach w Rousillon – 1232 czy Avignonet -1242).

Wraz ze zniszczeniem okcytańskiej kultury ginie tzw. duch paratage ^{[ 16 ]}. Tym samym następuje ostateczny krach multikulturowej i wielo-religijnej Europy, pluralistycznej, na miarę ówczesnych czasów, tolerancyjnej. Zapanowuje i utrwala się na stulecia średniowieczny unilateralizm chrześcijański, a idea wojny religijnej w późniejszych okresach wyda krwawe owoce w postaci prześladowań i mordów związanych z Reformacją i Kontrreformacją. Opisywany tu epizod z historii Starego Kontynentu i brzemienna decyzja Innocentego III kładą podwaliny pod totalne i metodyczne niszczenia innych kultur: na płw. Iberyjskim, w Afryce, Azji, Ameryce (w polskim wymiarze to m.in. akcja wojskowo-administracyjna wobec prawosławnych obywateli RP na Lubelszczyźnie i Chełmszczyźnie w 1938 r.).

Religijno-eklezjalne przesłanki stają się uzasadnieniem dla takich właśnie działań.

Mit Europy jako wytworu absolutnie i jedynie chrześcijańskiego źle się przysłużył rozwojowi cywilizacji Zachodu. Niszczenie wszystkiego co obce zyskuje placet religijnego i misyjnego nakazu oraz staje się wyznacznikiem kultury niesionej przez Zachód przez stulecia. Emanacją tego co później nazwiemy kolonializmem, dziś – imperializmem kulturowym. Czy np. proces szerzenia demokracji, wolności i praw człowieka tylko w jednym, euro-atlantyckim wymiarze nie jest procesem zbliżonym do tamtych zachowań i kontynuacją w jakimś sensie owych niechlubnych praktyk ? Czy narzucając innym kulturom, innym cywilizacjom, innym ludziom nasz zachodnio-europejski punkt widzenia (wywiedziony z naszych doświadczeń historycznych, naszej kultury i europejskich dziejów) nie postępujemy de facto jak krzyżowcy sprzed 800 laty depczący ostatecznie okcytańska cywilizację (i zubażający wspólne doświadczenie) ? Ile w nas, ludziach Zachodu, jest misjonarstwa, pychy i zadufania, a ile zrozumienia, prawdziwej tolerancji i chęci równoprawnej współpracy?

Trzeba na koniec dodać, że każdy misjonarz jest w efekcie swej działalności katem „Innej” osoby ludzkiej, jej kultury, przyzwyczajeń, tożsamości i osobliwości.

[ 12 ] Należy w tym momencie brać pod uwagę zarówno sytuację w ówczesnej Europie jak i rolę osoby samego Papieża Innocentego III w porządkowaniu przestrzeni polityczno-społecznej świata chrześcijańskiego (ekskomuniki, interdykty, słabość innych ośrodków władzy – zwłaszcza Cesarstwa itd.). Znaczenie Stolicy Apostolskiej – we wszystkich wymiarach życia społecznego – było wówczas niesłychanie znaczące i kreatywne. Proces zapoczątkowany przez Grzegorza VII (1073-1085) – którego clou stanowi pojęcie papo-cezaryzmu – osiągnął za panowania Innocentego III szczyt swoich możliwości.

[ 13 ] Za – F.Niel, Albigensi i katarzy, dz. Cyt. S. 63 (na podstawie relacji XIII-wiecznego kronikarza, mnicha Cezarego z Heisterbach)

[ 14 ] Marrani to potomkowie iberyjskich wyznawców religii mojżeszowej, którzy przeszli na chrześcijaństwo (czasami był to okres kilku stuleci) . W okresie średniowiecza ich konwersja uznana została za nieszczerą i podlegali licznym prześladowaniom (końcowym efektem było ich wygnanie z Hiszpanii za panowania Izabeli i Ferdynanda pod koniec XV wieku)

[ 16 ] Słowo z języka Oc oznaczające honor, prawość, równość, zrzeczenie się praw silniejszego na rzecz słabszego, poszkodowanego, szacunek do człowieka niezależnie od poglądów i sytuacji. Odnosi się ono do wszystkich dziedzin życia politycznego, społecznego, religijnego, uczuciowego etc. Nie dotyczyło jednego narodu czy społeczności, klasy czy wspólnoty religijnej ale wszystkich ludzi. Uosabia je najlepiej twórczość trubadurów. Jak uważa wielu autorów kultura pd. Galii zniszczona przez krucjatę przeciwko albigensom zostawia wyraźne ślady w ideach Renesansu i Oświecenia.