Widocznym objawem zmian z pogranicza moralności i obyczajowości staje się feminizacja życia. Oświeceniowe salony wymagają nie tylko wyrobienia intelektualnego, lecz także ogłady towarzyskiej oraz subtelności. Wśród ulubionych rozrywek męskich nie widać zatem już dawnych łowów leśnych, które ustępują miejsca miłosnym. Postępujące zniewieścienie wśród mężczyzn objawia się również w powszechnej modzie na robótki ręczne. Szydełkuje m.in. Fryderyk I, król szwedzki, zaś władca Rosji, Piotr Wielki, otrzymuje w prezencie od króla pruskiego kompletny warsztat stolarski. Inną cechą zniewieścienia obyczajów jest moda na bibeloty, które wypełniają salony i pracownie europejskiej arystokracji (np. kolekcje ziół lub motyli). O feminizacji życia świadczy także moda na małe pieski (bonończyki, pinczerki lub mopsy), które nierzadko stają się także elementem oświeceniowego flirtu. Posiada je mąż Katarzyny II, Piotr III, szwedzki król Fryderyk I oraz Stanisław August. Równie wymowne są imiona psów, świadczące o modzie na orientalizm. Izabela z Flemingów Czartoryska posiada psa o imieniu Mufty, zaś król Stanisław August – Mirzę i Kiopka.

Postawa człowieka Oświecenia wobec zagadnień etycznych przebija także z jego stosunku do zwierząt. Zewnętrzną normą jest wielka wrażliwość, współczucie i miłość okazywana „braciom mniejszym.” Słynie z tego pruski Fryderyk II, demonstracyjnie obnoszący się ze swym sentymentem do zwierząt. Ten znany założyciel cmentarza dla psów (w Poczdamie pod Berlinem), organizujący tam huczne pogrzeby (ponoć jako pierwszy kroczył w kondukcie żałobnym nie skrywając swego płaczu), daje się poznać jednocześnie z jawnej nienawiści do rodzaju ludzkiego – jest mizantropem. Przykładem jest przedmiotowy, instrumentalny stosunek do swoich doradców, którym król nakazuje stawiać się z raportami w Poczdamie jeszcze przed świtem, stawiając wielu z nich przed koniecznością wyruszania ze swych domów (z dala od Berlina) nierzadko jeszcze po północy.

Ale ambiwalentna postawa moralna wobec istot żywych nie dotyczy tylko monarchy pruskiego. Podobną postawę reprezentują także elity oświeceniowe w Polsce. Jak zauważa jeden z pamiętnikarzy, zamiłowanie Polaków do koni i psów ma tylko charakter deklaratywny: „Konie – pisze – najpiękniejsze na świecie stworzenia, z których niejeden wart kilkaset dukatów, stoją po sześć, osiem godzin na najtęższym mrozie, pod gołym niebem, i w krótkim czasie od tego stają się chude, kaleczeją, przepadają, do czego się też przyczynia i niezmiernie szybka jazda, która je potem w śmierć męczy.”

Odrębnym elementem oświeceniowej moralności jest skłonność do oszustwa, szczególnie wyraźna w warunkach rozkładu więzi społecznych. Wyłudzanie pieniędzy staje się rzeczą nagminną nie tylko w relacjach damsko-męskich. W Polsce oszustwu sprzyja nadto kulejący system administrowania dobrami, gdyż właściciele bawiący w stołecznej Warszawie zaniedbują obowiązek doglądania stanu finansów w swoich odległych posesjach. Bywają i tacy, którzy tam nigdy nie jeżdżą. Stąd łatwość nadużyć, których autorami są zarządcy.

Obraz moralny człowieka Oświecenia nie ogranicza się jednak – przyznać to trzeba – do cech wyłącznie nagannych (bądź co najmniej ambiwalentnych). Widać to także na przykładzie elity w Rzeczypospolitej. Oświecenie – jak zauważa Schulz – to również „subtelniejsze wykształcenie umysłu, złagodzenie obyczajów, postęp, zmniejszenie samolubstwa, poczucie potrzeby porządku i ładu”, które wypływa „z zastosowania się do mody.”

Tendencja taka zarysowuje się niezwykle wyraźnie w relacji pomiędzy jednostką a państwem (szczególnie na gruncie polskim), ukazując powstanie nowego (i nowoczesnego) wymiaru więzi człowieka ze społeczeństwem. Podmiotem tej więzi w całej Europie staje się naród jako zbiorowość łącząca ogół obywateli w obliczu wrogów wolności. Faktem jest, że na Zachodzie (z wyjątkiem Anglii) wrogiem tym jest rodzima monarchia, co przyczynia się do wytworzenia wewnętrznego solidaryzmu wszystkich klas społecznych przeciwko „staremu ładowi”. Wyrazem takiego solidaryzmu (patriotyzmu) jest postawa obywatelska, ukazująca się we wrogości wobec tzw. sojuszu „ołtarza z tronem”.

Inny wymiar ma wszakże więź narodowa, wytworzona w oświeceniowej Polsce. Specyfika polityczna, w której znajduje się ogarnięta kryzysem Rzeczpospolita, narzuca jednostce szczególną dbałość o walory patriotyczne. Ten typ nowoczesnego patriotyzmu wypada uznać za szczególny wyróżnik oświeconej, stanisławowskiej Polski (znajdującej się przecież w tragicznym położeniu geopolitycznym). Powszechne umiłowanie i troska o dobro Ojczyzny stanowić musi szczególny dowód istnienia instynktu samozachowawczego. W narodzie, dotkniętym widmem politycznego upadku staje się zaczynem odrodzenia. Dlatego oświecony patriotyzm pozostanie dla ówczesnych Polaków i Litwinów właściwym podłożem oraz motywem aktywności każdego „dobrego obywatela”. Dzięki niemu, w kulminacyjnym momencie polskiego Oświecenia – w okresie Sejmu Wielkiego — cechy te, kształtowane w oświeceniowych szkołach już od najmłodszych lat (w Colegium Nobilium i placówkach KEN), wystąpią czynnie przeciwko indywidualizmowi, sobiepaństwu oraz zdradzie, które tak długo dotąd tolerowane jako wyraz „wolności szlacheckiej”, wreszcie zostaną w oczach potomnych potępione jako wytwór „zbutwiałego sarmatyzmu”.

Zapewne z tej perspektywy, historykowi podejmującemu trud poznania prawd rządzących ludźmi Epoki Świateł, przyjdzie podnieść jej ożywczy walor, przyczyniający się, mimo wszystko, do pozytywnej odmiany w stosunkach międzyludzkich.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Występki chodzą z bezwstydnym czołem Także dobre wiadomości są złe

Comment on this article..   See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word