Velfærdsstat, czyli welfare state po duńsku — historia

Na duński sukces społeczno-gospodarczy składa się szereg czynników, a źródeł dobrobytu w Danii należy doszukiwać się już w początkach XVIII w., a tym samym od razu należy odrzucić dogmat o możności zbudowania pomyślności narodowej w czasie krótszym niż jedna kadencja parlamentu – jak to próbuje się czynić w naszym kraju. Osiągnięcie sukcesu na tej płaszczyźnie wymaga pracy kilku pokoleń, a ponadto – co może być nieco kontrowersyjne – szczególnych predyspozycji warunkowanych historycznie. Historia Danii, jej położenie geograficzne i sytuacja, zwłaszcza w drugiej połowie XIX w. wpłynęły istotnie na kształt polityki wewnętrznej tego państwa na kolejne sto pięćdziesiąt lat. Jest to temat rzeka, któremu można poświęcić osobną pracę, nie obejdzie się tu jednak bez kilku istotnych dygresji i objaśnień, które postaram się omówić pokrótce w miarę omawiania historii duńskiego państwa dobrobytu.

Początków duńskiego systemu socjalnego możemy upatrywać w roku 1708, kiedy to 24 września wprowadzono w Danii pierwszą ustawę (fattigloven) formalizującą pomoc socjalną, która przed tym rokiem składała się głównie z przyparafialnych ośrodków pomocy ubogim. Parafie duńskiego kościoła protestanckiego prowadziły tzw. fattighuse, czyli przytułki dla ubogich i niezdolnych do pracy. Zainteresowanym przyzwalano żebrać w parafii miejsca zamieszkania (hjemsognet). To przede wszystkim duński kościół, ale także władcy ziemscy i burmistrzowie miast opiekowali się ubogimi począwszy od wprowadzenia reformacji w 1536 r.

W 1721, król Fryderyk IV, zagorzały zwolennik pietyzmu, zbudował w Danii 260 szkół królewskich (De kongelige Skoler lub rytterskoler – dosł. szkoły jeździeckie, kawaleryjskie). W roku 1739 wprowadzono pierwszy obowiązek szkolny, do szkół królewskich mogły uczęszczać również dzieci z ubogich domów. Stan ten zawdzięczmy wymogowi konfirmacji, której warunkiem była umiejętność czytania i znajomość katechizmu, zaś sama konfirmacja była niezbędna, by podjąć studia lub zawrzeć związek małżeński.

Rok 1803 to pierwszy obowiązkowy podatek na ubogich, z którego finansowano parafialne świadczenia socjalne. Ich wysokość zależała od stopnia upośledzenia społecznego świadczeniobiorcy. Ubogich otrzymujących pomoc podzielono na trzy grupy:

• 'Rodziny lub samotni, których stan zdrowia lub ogólne cechy można było scharakteryzować podatnością na urazy fizyczne, niemożnością wstania z łóżka, ciężką chorobą, upośledzeniem lub ślepotą. '
• 'Półsieroty, lub dzieci rodziców niebędących w stanie zapewnić im odpowiedniej opieki. '
• 'Rodziny lub osoby samotne niepotrafiące się samodzielnie utrzymać.'

Niestety pomoc socjalna w Danii była czynnikiem stygmatyzującym. Ubogich traktowano jako ludzi drugiej kategorii, co wyrażało się też w prawodawstwie zabraniającym im wchodzić w związki małżeńskie oraz odbierającym prawa wyborcze. Taki status petryfikowała także konstytucja z roku 1849.

Osiem lat po uchwaleniu konstytucji wprowadzono specjalny fundusz utrzymywany z prywatnych składek, m.in. parafialnych, tzw. Kasę Ubogich (De Fattiges Kasse)

Połowa wieku XIX w. to okres niezwykle istotny dla współczesnego wizerunku Danii. Warto tutaj zaznaczyć, że ogromny wpływ na duńską mentalność miały ówczesne dwie wojny o Szlezwik i Holsztyn, zakończone ostatecznie w 1864 r. klęską Danii i utratą tych rdzennie duńskich terenów w południowej Jutlandii (wcześniej także, w roku 1807, niemal całkowite zniszczenie Kopenhagi przez Brytyjczyków). Kolejna już utrata terytorium była ogromnym szokiem dla opinii społecznej. Na pierwszy plan wysunęły się idee pozytywistycznej pracy u podstaw i nieangażowania militarnego. Dania ostatecznie żegna się z aspiracjami wielkomocarstwowymi, zaś sami Duńczycy widzą nadzieję na obronę przed odwiecznym wrogiem z południa jedynie w silnej pozycji ekonomicznej. Konsekwencjami tych wydarzeń są duńska neutralność w czasie I wojny światowej, oraz niemal zupełny brak oporu w kwietniu 1940 roku, kiedy Hitler najechał Danię.

W 1891 r. w życie wchodzi reforma opieki społecznej (fattigloven) dzieląca ją na cztery obszary: ustawę o kasie chorych (sygekasselov), ustawę o bezrobociu (arbejdsløshedsloven), ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków (ulykkesforsikringen) wraz z pomocą dla najuboższych (fattighjælpen) oraz ustawę emerytalną (Lov om Alderdomsunderstøttelse) wprowadzającą świadczenia dla osób powyżej sześćdziesiątego roku życia bez jednoczesnej utraty praw obywatelskich. Państwo oferowało także swoim obywatelom darmowe pogrzeby oraz opiekę położniczo-wychowawczą akuszerek (jordemoderhjælp). Ustawa o bezrobociu zapewniała doraźną pomoc na wypadek utraty pracy i potrzeb wywołanych atakiem srogiej zimy. Początkowo system finansowały kasy ubogich, później gminy. Związki zawodowe zaczęły tworzyć również własne kasy ubezpieczeniowe (fagbevægelsens kasser), zatwierdzone przez parlament w roku 1903. Tym samym Dania stała się pierwszym krajem świata zapewniającym ubezpieczenia na wypadek utraty pracy. W 1907 r. zniesiono utratę praw obywatelskich jako konsekwencji korzystania z zasiłku dla bezrobotnych. Na marginesie warto dodać, że rok później kobiety otrzymały prawa wyborcze w wyborach samorządowych, zaś w 1915 r. w wyborach parlamentarnych. W 1921 r. wyłączono spod utraty praw obywatelskich także inwalidów wprowadzając jednocześnie obowiązkowe renty inwalidzkie (obligatorisk invaliderentelov).

Ustawa o kasie chorych wprowadzała prywatne i dobrowolne ubezpieczenia chorobowe finansowane ze składek z częściowym udziałem budżetu państwa. Warunkiem wpisu do kasy było nieposiadanie środków wytwórczych, a więc dotyczyło to robotników, rzemieślników, kupców, służby itp. Ustawa zapewniała bezpłatną opiekę lekarską przez sześćdziesiąt tygodni raz na 3 lata, zasiłek dla bezrobotnych (dagpenge) – trzynaście tygodni w roku, oraz darmowy transport do szpitala.

Ustawa o ubezpieczeniach od NNW (Lov om ulykkesforsikring) z 1898 r. przenosiła obowiązek składkowy na pracodawców. Początkowo ubezpieczenia obejmowały wypadki spowodowane celowym działaniem osób trzecich i nieuwagą, reforma rozszerzyła te kryteria o niezachowanie należytych środków ostrożności oraz choroby będące następstwem kontaktu z substancjami niebezpiecznymi. Przez trzynaście tygodni wypłacano zasiłek dla bezrobotnych w wysokości 60% utraconego uposażenia oraz rentę inwalidzką (wcześniej tylko rekompensatę) w zależności od stopnia inwalidztwa. Przy pełnej niepełnosprawności, 3/5 rocznej wypłaty – później obliczane wg stanu zdrowia. Ubezpieczenie obejmowało także odszkodowania dla rodziny na wypadek śmierci; dla wdowy 360% rocznych zarobków plus na każde dziecko po 130%, przy czym kwota nie mogła przekroczyć 630% pensji rocznej. Prawo to dotyczyło jednak tylko zawodów niebezpiecznych.

Rok 1933 jest rokiem przełomowym w duńskiej drodze do dobrobytu. To wtedy rząd Thorvalda Stauninga, pierwszego socjaldemokratycznego premiera Danii w latach 1924-1926, przeprowadza reformę społeczną (Socialreformen) przede wszystkim redukującą liczbę przepisów z dotychczasowych pięćdziesięciu pięciu do zaledwie czterech. Ostatecznie też ukonstytuowało się Ministerstwo Opieki Społecznej (Socialministeriet), powołane już co prawda w 1920 r., jednak zlikwidowane miesiąc później przez kolejny rząd, następnie ponownie otwierane w 1924 i likwidowane w 1926. Ministerstwo to działało nieprzerwanie do 2007 roku, kiedy to jego obowiązki przejęło Ministerstwo Dobrobytu (Velfærdsministeriet). W następstwie reformy obowiązkiem współfinansowania systemu zostały obciążone samorządy gminne. Ostatecznie zniesiono odbiór praw obywatelskich przy pobieraniu świadczeń socjalnych. Reforma składała się z czterech głównych regulacji dotyczących ubezpieczeń wypadkowych, ubezpieczeń od bezrobocia oraz systemu emerytalnego, zbiorczo zwanych ustawodawstwem ubezpieczeniowym (forsikringslovgivningen) oraz z ustawy o opiece publicznej w skład której wchodziły pomoc gminna, pomoc ubogim, kasy chorych i renty inwalidzkie, których nienaruszalność zagwarantowała osobna ustawa o opiece społecznej (Lov om offentlig forsorg) z roku 1961.

Niestety, na reformie społecznej Stauninga cieniem kładzie się inny aspekt państwa dobrobytu, wg ówczesnej myśli. Rok 1929 to początek duńskich eksperymentów z eugeniką. Stworzenie idealnego społeczeństwa miało być środkiem do osiągnięcia dobrobytu. Jak na ironię, zwolennicy eugeniki widzieli w zdrowym i silnym społeczeństwie narzędzie obrony przed nazistowskimi Niemcami. W wyniku tego „eksperymentu” sterylizacji poddano kilkanaście tysięcy osób. Ta czarna karta w historii Danii doczekała się szerszego nagłośnienia dopiero w latach dziewięćdziesiątych, kiedy zaczęto dyskutować o ewentualnych odszkodowaniach dla ofiar duńskiej eugeniki. Sprawa nie została jednak do dziś wyjaśniona, natomiast liczba żyjących ofiar tamtych czasów z roku na rok maleje i niedługo nie będzie komu przyznawać odszkodowań.

Współczesne państwo dobrobytu

By nadto nie przedłużać niniejszej pracy pozwolę sobie ograniczyć omówienie współczesnego duńskiego państwa dobrobytu tylko do wymienienia najważniejszych reform po II wojnie światowej, gdyż szerzej zamierzam poruszyć to zagadnienie w drugiej części niniejszego tekstu, która stanowić będzie osobną publikację.

Po II wojnie światowej duński parlament rozszerza zakres pomocy społecznej dla szczególnie potrzebujących w stosownych ustawach, które obejmują głuchoniemych (1950), niewidomych (1956) oraz upośledzonych umysłowo (1959).

Rok 1956 to czas protestów robotniczych. Pracownicy domagają się skrócenia tygodnia pracy z czterdziestu ośmiu do czterdziestu czterech godzin, oraz dodatkowej zapłaty za pracę w święta niewypadające w niedziele. W tym też roku rząd wprowadza powszechny system emerytalny obejmujący również renty inwalidzkie, który obejmuje wszystkich obywateli niezależnie od uzyskiwanych zarobków i aktywności na rynku pracy. Wszyscy powyżej 69 roku życia otrzymują prawo do minimalnej emerytury. W 1964 r. system uzupełnia tzw. ATP (Arbejdsmarkedets Tillægspension), czyli obowiązkowa składka zależna od wysokości wynagrodzenia wpływająca na wysokość emerytury.

W kolejnych latach wprowadza się jeszcze obowiązkowe składki chorobowe opłacane z podatków bezpośrednich, co pociąga za sobą likwidację istniejących od 1892 r. kas chorych. Wszystkim zapewnia się stałe źródło dochodów na czas choroby.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Duński raj Bóg cię kocha, pedale

See comments (9)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Przemysław Piela Współzałożyciel portalu Ateista.pl, w latach 2004-2005 z-ca redaktora naczelnego, do października 2007 r. redaktor naczelny. Student V roku filologii duńskiej oraz I dziennikarstwa i komunikacji społecznej na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Przez pewien czas studiował także filozofię. Były wiceprezes PSR. Rocznik 1987, pochodzi z Nowego Targu. Mieszka w Poznaniu.  Numer GG: 3112057  Number of texts in service: 18  Show other texts of this author  Number of translations: 7  Show translations of this author  Newest author's article: Przychodzi baba do lekarza, albo chleb do pijawki