Antoni Kępiński dobitnie stwierdza: „hierarchia wartości odgrywa decydującą rolę przy formowaniu się decyzji. Struktury czynnościowe stojące wysoko w hierarchii wartości danego człowieka mają większą szansę, by zostać wybrane w momencie decyzji, i to one są przede wszystkim realizowane ^{[ 25 ]}". Zauważa jednak konieczność wyróżnienia dwóch hierarchii: "idealnej" i „realnej". Jest to motywowane tym, iż człowiek często postępuje inaczej niżby chciał, a nawet się tego po sobie spodziewał — za Owidiuszem powtarza: video meliora, proboque deteriora sequor ^{[ 26 ]}. System wartości można podzielić na trzy warstwy: biologiczną, emocjonalną, społeczno-kulturową. I tak warstwie społeczno-kulturowej odpowiada hierarchia „idealna", a warstwie biologicznej i emocjonalnej hierarchia „realna" ^{[ 27 ]}.

Antoni Kępiński ponownie definiuje różne typy osobowości i psychopatii, tym razem z perspektywy wartości, jako wynik utrwalenia się ich określonych hierarchii ^{[ 27 ]}. Typologia systemów wartości jest ściśle powiązana z typologią osobowości i psychopatii. Ponadto pisze, iż " hierarchia wartości, którą człowiek świadomie i podświadomie sobie stawia, jest czynnikiem stabilizującym zmienność natury ludzkiej, gdyż wyznacza kierunek naszych decyzji ^{[ 29 ]}". Hierarchia wartości odgrywa zasadniczą rolę nie tylko w wyborze tego, co ma zostać wyrzucone w świat otaczający, ale także tego, co ze świata ma być przyjęte. Jednym słowem, steruje ona dwukierunkowym (na zewnątrz i do wewnątrz) strumieniem informacji ^{[ 30 ]}.

Tok myślenia Kępińskiego prowadzi do ważnego dla nas zagadnienia społecznego charakteru wartości, przejawiającego się w warstwie społeczno-kulturowej. Ich internalizacja przyczynia się do zatarcia w pewnym stopniu indywidualnych różnic stwarzając wspólnotę opartą na podobnym systemie wartości, a przez to na podobnym przebiegu procesu decyzyjnego ^{[ 31 ]}. Jak już było to we wstępie wspomniane, metabolizm informacyjny ma zawsze charakter społeczny.

Z tych też oto względów, jak pisze Kępiński, wydaje się, że pojęcie charakteru narodowego, nie jest czystą fantazją, ale wyrazem tych wpływów, które przy dłuższym okresie działania mogą odbić się na genotypie, gdyż ludzie obdarzeni cechami aprobowanymi w danej grupie społecznej mają większe szanse prokreacji niż ci, którzy są ich pozbawieni ^{[ 32 ]}. W ten oto sposób kształtuje się w myśli Antoniego Kępińskiego fundament koncepcji charakteru narodowego. W poniższej części pracy zostanie przedstawiona jej charakterystyka oraz omówienie.

Charakter narodowy — ekspozycja

Antoni Kępiński, przystępując do opisu charakteru narodowego, zaznacza, że są wątpliwości co do jego faktyczności, lecz on sam zalicza siebie do zwolenników tej kategorii. Twierdzi, iż warunki klimatyczne, geograficzne, społeczne i ekonomiczne wpływają raczej (mogą wpływać) na te cechy osobowości, które ułatwiają adaptację do takiego, a nie innego typu szeroko pojętego środowiska. Tak też osoby obdarzone tymi specyficznymi cechami mają większa szanse na prokreację. Mogłoby to teoretycznie prowadzić do wniosku, iż charakter narodowy oparty jest na swoistym genotypie. Jednak zaznacza Kępiński "jak jest naprawdę, nie wiadomo ^{[ 33 ]}". Kontrprzykładem wobec takiej tezy, który sam przytacza, jest zmienność sposobu zachowania się w zależności od tego czy człowiek żyje w ojczyźnie czy za granicą. Dlatego też swoje wstępne opinie Antoni Kępiński podsumowuje pisząc: "uwagi powyższe maja charakter bardzo hipotetyczny; dotąd brak odpowiednich naukowych obserwacji nie pozwala wypowiedzieć się autorytatywnie na temat charakteru narodowego ^{[ 34 ]}". Kępiński zauważa jednak, iż jako psychiatra nie mógłby nie dostrzec, iż pewne problemy i zachowania pojawiają się z większa częstotliwością niż inne. Z tego też powodu był w stanie wyróżnić dwa typy osobowości, które w Polsce dominują i właśnie na ich podstawie zarysować koncepcją charakteru narodowego Polaków. Należą do nich typ histeryczny i psychasteniczny ^{[ 35 ]}, które teraz kolejno zostaną scharakteryzowane.

Typ histeryczny

Cechy osobowości histerycznej charakteryzują się tym, iż są nieprzewidywalne, ich przejawy są niespodziewane oraz trudne do zrozumienia. Ponadto najbardziej irytują nieprawdziwością, nieautentycznością, fałszem, wewnętrznym zakłamaniem ^{[ 36 ]}. Kępiński zwraca uwagę, iż mówi się wszak o histerycznej teatralność. Wydaje się, że histeryk robi wszystko na pokaz. Wszystko u niego jest bardziej demonstracyjne i jaskrawe niż u innych, jest to tzw."strojenie min", „robienie gęby" ^{[ 37 ]}. Druga jego naczelna cecha to burzliwość — „byle głupstwo wywołuje niewspółmierną reakcję emocjonalną pozytywna lub negatywną ^{[ 38 ]}". Dla histeryka zasadnicze pytanie to "jak mnie widzą inni". To problem formowania się autoportretu, który dowodzi niedojrzałości osobowości ^{[ 39 ]}. Według Kępińskiego tragedia i konflikt histeryków polega na tym, że potrzebują oni gwałtownie aprobaty i często fałszywie im się wydaje, że swym zachowaniem ją zdobywają, gdy tymczasem otoczenie ma ich wyraźnie dosyć. Irytują innych tym, iż nie potrafią dojrzeć prawdy ani o sobie, ani o otaczającym ich świecie. Typowe dla nich jest wishful thinking oraz niemożność pogodzenia się z istnieniem granicy pomiędzy marzeniem a rzeczywistością ^{[ 40 ]}. Męczy ich poczucie wewnętrznej sprzeczności niezrozumiałej dla nich samych, którą spychają do podświadomości, choć obwiniają wyłącznie innych o to, iż nie mogą ich zrozumieć. Spowodowane jest to u nich wyjątkowo silnym napięciem między „idealnym" a „realnym" systemem wartości. Wśród nich stosunkowo częste są samobójstwa, nie mogąc poradzić sobie z wewnętrzną sprzecznością, chcą siebie zniszczyć, aby wszystko zacząć na nowo ^{[ 41 ]}. Autor zauważa, że częste mają oni poczucie krzywdy, choć bardzo rzadko poczucie winy. W grupie zazwyczaj działają dezintegrująco ^{[ 42 ]}. Jednak — pisze dalej — przy całej swej chwiejności i niedojrzałości są oni w gruncie rzeczy dość twardzi, życie łatwo ich nie łamie. Pracują zrywami, po krótkim zapale (przysłowiowy polski słomiany zapał) z powrotem ogarnia ich lenistwo. Ich system wartości to hasło: „przetrwać za wszelką cenę, przy możliwie najmniejszym wysiłku" — hasło, które godzi w godność człowieka, podsumowuje Kępiński ^{[ 43 ]}.

Typ psychasteniczny

Drugi najpopularniejszy typ w Polsce to psychastenik. Psychastenia znaczy dokładnie „słabość duszy" (gr. asthenos — słaby). Psychastenik woli czapkę niewidkę niż „teatr", nie chce być w centrum uwagi. Często się waha. Nie wyładowuje uczuć, ale raczej dusi je w sobie; jednak gdy je uzewnętrznia, dochodzi prawdziwego „wybuchu". Inaczej niż u histeryka spowodowane jest to przerostem systemów samokontrolujących, lecz, co istotne, jest to jednocześnie wynik szczególnego napięcia między system wartości „idealnym" i „realnym" tak jak w przypadku histerii ^{[ 44 ]}. Psychastenik to zatem pozorna antyteza histeryka. Podobnie jak u histeryka pytaniem, które go najbardziej męczy jest „co o mnie pomyślą inni". Towarzyszy temu lęk, zwłaszcza przed potępieniem społecznym ^{[ 45 ]}. Psychastenik to również typ osobowości niedojrzałej ^{[ 46 ]}. Odwrotnie jednak niż histeryk, jest przesadnie odpowiedzialnym pracownikiem mimo, że jest często chwalony ciągle brak mu wiary w siebie, ciągle ma wrażenie, że wszystko co robi, robi źle ^{[ 47 ]}. Te ich „przyhamowanie" i słabe „ufiksowanie się" w życiu — jak określa to Kępiński — uchwytuje właśnie znaczenie nazwy psychastenia. Należy jednak pamiętać, iż owa „słabość duszy" nie oznacza swego rodzaju tchórzostwa, wręcz przeciwnie — psychastenicy potrafią być bardzo dzielni, ponieważ walka o wartości jest dla nich sprawą zasadniczą, podczas gdy z samym życiem czują się słabo związani ^{[ 48 ]}.

Dwubiegunowość

Analizy przeprowadzone w Psychopatiach miały za cel uświadomienie roli akceptacji społecznej w życiu człowieka. Bez niej może być zakłócony, a nawet zerwany metabolizm informacyjny, który stanowi istotny atrybut życia, zwłaszcza atrybut życia ludzkiego ^{[ 49 ]}. Tak też z tej właśnie perspektywy Kępiński wskazuje na zasadnicze podobieństwo między charakteryzowanymi typami psychopatii. Główny problem dla reprezentujących je osobowości stanowi kwestia afirmacji i autoportretu, czyli poczucie niepewności własnego wizerunku, którego potwierdzenia szukają przede wszystkim w swym otoczeniu. Wskazuje to jednoznacznie na ich niedojrzałość emocjonalną ^{[ 50 ]}. Niepewność ta ma jednak przyczyny skrajnie różne w przypadku histeryka i psychastenika. Ten pierwszy ma skłonność do wyolbrzymiania swych zalet, natomiast drugi swych wad. Można zauważyć, iż psychastenicy są właśnie lubiani za te cechy, których stanowczo u histeryków stwierdzić nie można: skromność rzetelność obowiązkowość i pracowitość ^{[ 51 ]}. Te właśnie specyficzne zależności pomiędzy opisanymi typami psychopatii są podstawą, na której Kępiński oprze swoją wizję polskiego charakteru narodowego.

"Ten dziwny rozkład polskiego społeczeństwa na ludzi, którzy gadają i na tych co pracują, utrzymuje się przez wieki, pomimo zmian warunków życia, sytuacji ekonomicznej, politycznej itp. {P:52| Tamże, s. 103.}" — stwierdza dobitnie Kępiński. Histeryka utożsamia z typem szlacheckim, natomiast psychastenika z polskim kmieciem. Z pierwszym wiąże zachowania, których odzwierciedleniem w kulturze i historii są przykładowo „polskie zastaw się, a postaw się", Somosierra, szarża ułanów na czołgi, polskie sejmikowanie, liberum veto — "całą ta przedziwna mieszaninę cnót i wad ^{[ 53 ]}". Drugiemu zaś przypisuje obraz poczciwego, spokojnego, pracowitego, nie wadzącego nikomu polskiego chłopa, który może jednak przeobrazić się w Jakuba Szelę. To właśnie ciężkie warunki życia najlepiej pokazują siłę charakteru tego pogardzanego przez wszystkich kmiecia ^{[ 54 ]}. Na tych oto dwóch przeciwległych biegunach Autor lokuje polski charakter narodowy, widząc w nim jednak pewną niepodzielną całość.

Warto odnotować, iż Antoni Kępiński pokazuje również jak można próbować wydobyć zalety obu typów osobowości. Według niego, z punktu widzenia psychoterapii, u histeryka należałoby wzmocnić procesy hamowania, a z kolei u psychastenika procesy pobudzenia ^{[ 55 ]}. Histeryka powinno uczyć się prawdy i poszerzać jego pole świadomości, a u psychastenika wzmacniać własną samoocenę ^{[ 56 ]}. Równocześnie jednak Kępiński zauważa, iż należy mieć świadomość, że nie można człowieka całkowicie zmienić: "to prawda, że człowiek w ciągu swojego życia zmienia się, ale zasadnicza struktura jego osobowości utrzymuje się od dzieciństwa aż do śmierci (...) Nie należy się łudzić, że psychastenika czy histeryka da się całkowicie zmienić ^{[ 57 ]}".

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Tradycja oczyma racjonalisty Charakter narodowy według Gustawa Le Bona

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word