Niniejszy artykuł ma na celu prezentację ujęcia zagadnienia charakteru narodowego, które zaproponował Gustaw Le Bon. Jako, że omawiana koncepcja posiada liczne implikacje natury historiozoficznej, nie sposób pominąć ich w trakcie rekonstruowania poglądów francuskiego myśliciela. Wizja ta budzi wiele moich wątpliwości, dlatego też chcąc przyjąć możliwie obiektywną postawę, większość uwag interpretacyjnych i krytycznych umieściłem w drugiej części pracy, podczas gdy celem pierwszej jest rekonstrukcja poglądów Le Bona.

I. Zarys biografii Gustawa Le Bona

Gustaw Le Bon urodził się 7 maja 1841 roku we francuskim mieście Nogent-le-Rotrou. Choć studiował medycynę, to jego zainteresowania naukowe były dużo szersze. Zajmował się również psychologią społeczną, socjologią, a także – w sposób amatorski – fizyką. W latach 1860-1880 roku podróżował po Europie, Azji oraz Ameryce Północnej. Owocem owych wypraw były prace z dziedziny archeologii i antropologii. Następnie prowadził ustabilizowane życie, mieszkając w centralnej Francji, gdzie wydawał słynne obiady środowe (les déjeuners du mercredi ). Na liście gości znajdowali się między innymi: Henri i Raymond Poincaré, Paul Valéry i Henri Bergson. Le Bon zmarł 15 grudnia 1931 w Paryżu ^{[ 1 ]}.

W Polsce jest znany niemal wyłącznie z klasycznej już Psychologii tłumu (1895). Rzadziej wspomina się o Psychologii rozwoju narodów czy wyjątkowo krytycznej Psychologii socjalizmu . Na polski przekład wciąż czekają takie dzieła jak Psychologie de l'éducation, Psychologie politique, Psychologie des temps nouveaux , Bases scientifiques d'une philosophie de l'histoire oraz prace z zakresu teorii cywilizacji. Nic więc dziwnego, że Le Bon postrzegany jest głównie jako teoretyk zachowań masowych. Warto jednak pamiętać, iż myśliciel ten był pisarzem niezwykle płodnym i pozostawił po sobie wiele tomów dotyczących różnorodnej tematyki ^{[ 2 ]}.

II. Zagadnienie charakteru narodowego

1. Kształtowanie się narodu

Prezentację zagadnienia charakteru narodowego należy rozpocząć od koncepcji rasy ^{[ 3 ]}. Jerzy Szacki zwraca uwagę na fakt, iż termin „rasa” jest wyjątkowo niefortunny. Może być bowiem rozumiany na dwa sposoby: jako dość luźne określenie każdej wielkiej grupy ludzkiej, która pod jakimiś istotnymi względami różni się od innych takich grup, bądź jako zbiór ludzi połączonych „więzami krwi” ^{[ 4 ]}. Julian Ochorowicz wyjaśnia natomiast, iż rasy w rozumieniu nauk przyrodniczych to dla Le Bona właściwie gatunki, a własne pojęcie rasy rozciąga on na narody lub plemiona ^{[ 5 ]}. Jakkolwiek Le Bon był z pewnością darwinistą społecznym oraz postulował istnienie konstytucji psychicznej poszczególnych ras ^{[ 6 ]}, nie należy posądzać omawianej koncepcji o związki z nurtem rasowo-antropologicznym. W Psychologii tłumu czytamy bowiem, iż rasa to „związek posiadający wspólne cech i uczucia, które dziedziczność coraz bardziej utrwala” ^{[ 7 ]}. W innym miejscu Le Bon dodaje: Można porównać rasę do zbioru komórek, stanowiących żywą istotę. Owe miliardy mają bardzo krótkie istnienie, gdy tymczasem życie istoty utworzonej przez ich połączenie jest względnie bardzo długie; mają więc zarazem życie osobiste, swoje własne oraz życie zbiorowe istoty, której tkankę tworzą ^{[ 8 ]}.

Organizacja duchowa każdego ludu kształtuje się w długim okresie, poprzez kumulowanie tego, co dziedziczne. Podczas tego procesu w jedną całość zlewają się różne lokalne „drobne narodowości” (np. Pikardyjczycy, Prowansalczycy) ^{[ 9 ]}. Tłum zamienia się zaś w naród, wychodząc dzięki temu z okresu barbarzyństwa. Naród jest rozumiany jako „synteza nie będąca tworem tylko teraźniejszości, lecz także i minionych stuleci” ^{[ 10 ]}. Autor Psychologii rozwoju narodów neguje takie wyznaczniki tożsamości narodowej jak język, wierzenia i ugrupowania polityczne. Jedyne kryterium klasyfikacji odnaleźć można na podstawie analizy cech psychologicznych. Duszę narodu mają więc tworzyć wspólnota uczuć, interesów i wierzeń (cechy moralne i umysłowe). Dusza ta „przedstawia wagę tysiąca pokoleń, syntezę ich myśli” ^{[ 11 ]}. Le Bon twierdzi, że starożytni Grecy nigdy nie wznieśli się ponad pojęcie grodu ^{[ 12 ]}, a wojny pomiędzy poszczególnym poleis powodowane były poczuciem obcości. Jeżeli jednak dusza narodu już się wykształci, poczesne miejsce zajmuje w niej charakter. Le Bon definiuje go jako „zbiór cech psychologicznych, wspólnych wszystkim osobnikom danego narodu” ^{[ 13 ]}. Charakter narodowy jest więc pewną względnie trwałą całością, którą można wyznaczyć na podstawie obserwacji przeciętnego przedstawiciela (typu średniego) danej populacji ^{[ 14 ]}. Nie należy mówić o całkowitej niezmienności cech charakteru narodowego. Le Bon dzieli je bowiem na zasadnicze (które charakteryzuje „wielka stałość”) i dodatkowe, przejściowe (zależnie od realiów historycznych), które mogę ulegać zmianom ^{[ 15 ]}. W związku z tymi ostatnimi autor twierdzi przewrotnie, iż „sto lat później Robespierre byłby niewątpliwie uczciwym sędzią pokoju, żyjącym w przyjaźni ze swym proboszczem” ^{[ 16 ]}.

Autor Psychologii rozwoju narodów wyróżnił trzy rodzaje wpływów oddziaływujących na jednostkę. Najważniejszy jest wpływ przodków, następny w kolejności wpływ rodziców, najmniej istotny jest wpływ otoczenia. Ten ostatni czynnik może modyfikować zachowania jednostki tylko w nieznacznym stopniu, a jego oddziaływanie dotyczy niemal wyłącznie ras kształtujących się ^{[ 17 ]}. Na taki osąd miało zapewne wpływ inne przekonanie Le Bona: W imię spoistości wewnętrznej narody broniły zaciekle swych wierzeń (…) Brak tolerancji w życiu narodu uznać musimy za cnotę bardzo pożyteczną, chociaż z punktu widzenia filozofii jest zjawiskiem negatywnym ^{[ 18 ]}.

2. Hierarchia ras

W Psychologii rozwoju narodów czytamy, iż rasy ludzkie można podzielić na cztery grupy: pierwotne, niższe, średnie i wyższe. Pierwotne charakteryzują się brakiem rozwoju kultury. Przykładem tego typu ras są ludy pierwotne. Jako przykład Le Bon podaje Australijczyków i mieszkańców Ziemi Ognistej. Rasy niższe wytworzyły pewną cywilizację, lecz jest to cywilizacja bardzo niedoskonała (przykładem są tu ludy murzyńskie). Rasy średnie reprezentować mają Chińczycy, Japończycy, Mongołowie i ludy semickie, które wytworzyły cywilizację par excellence . Ustępują one jedynie ludom indoeuropejskim, których poziom cywilizacyjny jest najwyższy (rasy wyższe).

Le Bon analizuje następnie elementy ustroju duchowego poszczególnych ludów. Dzieli on składniki psychologiczne na dwie grupy: dotyczące inteligencji i dotyczące charakteru; przy czym charakter rozumiany jest tu jako kombinacja różnych składników uczuciowych (np. wytrwałości, zdolności do panowania nad sobą). Wychowanie może mieć wpływ jedynie na czynniki z grupy dotyczącej inteligencji. Przepaść pomiędzy różnymi rasami wynika z faktu, iż nigdy rasom wyższym nie udało się narzucić ich cywilizacji ludom niższym ^{[ 19 ]}.

Le Bon dokonał także podziału ras ze względu na inny aspekt. Wyróżnił mianowicie rasy naturalne i historyczne, czyli takie które wytworzyły się w wyniku podbojów, wędrówek i działania wielkiej polityki. Rasy historyczne składają się więc z mieszaniny osobników różnego pochodzenia. Istnieją trzy warunki umożliwiające zlewanie się ras. Rasy muszą być w miarę równe liczebnie, nie mogą zbytnio różnić się od siebie, a także przez długi czas muszą podlegać wpływom otoczenia – wylicza Le Bon ^{[ 20 ]}.

3. Zewnętrzne przejawy duszy narodu

Dusza narodu, będąca z natury tworem nieuchwytnym i znajdującym się wewnątrz jednostek, musi być badana przy pomocy różnego rodzaju wskaźników. Do jej zewnętrznych przejawów Le Bon zalicza języki, instytucje, idee, wierzenia, sztuki i piśmiennictwo. Żaden z powyższych wskaźników nie jest jednak stały, gdyż: "Każda estetyka jest odbiciem ideałów epoki i rasy, a ponieważ różne są epoki i rasy musi też zmieniać się ideał. Z filozoficznego punktu widzenia wszystkie ideały estetyczne mają równą wartość, bowiem są tylko przejściowymi symbolami" ^{[ 21 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Polski charakter narodowy w ujęciu Antoniego Kępińskiego Cioranowskie poszukiwania dróg wyjścia z dramatu ludzkiej egzystencji

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word