Głównym zarzutem, jaki można wysunąć przeciwko koncepcji Le Bona jest jednak błędne podejście do zagadnienia kultury. Hubertius Duijker i Nico Frijda w pracy przygotowanej pod egidą UNESCO zebrali bibliografię obejmującą aż 988 pozycji na temat charakteru narodowego. Wśród wyróżnionych przez nich definicji aż pięć odwołuje się do źródeł kulturowych ^{[ 53 ]}. Gustaw Le Bon pomija natomiast zupełnie oddziaływania kulturowe. Jego wizję charakteru narodowego można scharakteryzować w terminach, którymi posługują się przywoływani naukowcy: "Charakter narodowy to zbiór specyficznych dla członków narodu cech psychicznych. W tej potocznej koncepcji zakłada się, że wszyscy ludzie należący do danego narodu są pod pewnymi względami bardziej podobni do siebie niż do członków innych narodów" ^{[ 54 ]}.

Można wskazać wiele fragmentów pism Le Bona, w których postuluje on istnienie niezależnego komponentu psychicznego każdego narodu, który nazywa charakterem narodowym lub duszą rasy ^{[ 55 ]}. Komponent ten – niczym marksowska baza – ma determinować zachowania poszczególnych narodów. Nie ma możliwości weryfikacji takiej tezy, a co więcej nie jestem w stanie pomyśleć o żadnej przesłance, która zdawałaby się ją potwierdzać. Ponadto, wątpliwa z empirycznego punktu widzenia jest teza o zasadniczym podobieństwie wszystkich członków narodu.

Koncepcja Le Bona posiada szereg mankamentów. Współcześnie rzetelna analiza charakteru narodowego powinna opierać się na teoretycznych osiągnięciach socjologii i psychologii społecznej, które przeczą konstatacjom autora Psychologii tłumu . Zgodnie z nimi zaś to właśnie kultura w procesie socjalizacji i wychowania kształtuje wzorce zachowań, a także pewne ramy społecznej akceptowalności, których połączenie (oczywiście w sensie weberowskiego typu idealnego) stanowi osobowość wspólną niemal wszystkim członkom danej kultury ^{[ 56 ]}. Tak rozumiana osobowość może być nazwana charakterem narodowym. Widzimy, że jest on więc konsekwencją różnorodnych wpływów, nie zaś istotową przyczyną, która decyduje o ludzkim życiu, jak chciał autor Psychologii tłumu . Warto zauważyć, iż ten sposób myślenia nie był całkowicie obcy myślicielom współczesnym Le Bonowi ^{[ 57 ]}. Tłumacz Psychologii rozwoju narodów , Julian Ochorowicz, napisał w 1907 roku własną pracę, której podbudowa nie jest ani deterministyczna, ani całkowicie naturalistyczna. W Pierwiastkach charakteru narodowego wskazuje on na różne determinanty kształtowania się charakteru, do których zaliczają się zarówno wpływ klimatu jak również oddziaływania kulturowe sąsiednich narodów ^{[ 58 ]}. Choć tezom tym – z dzisiejszego punktu widzenia – daleko do naukowej precyzji, są one dużo ostrożniejsze i lepiej uzasadnione niż aprioryczne twierdzenia Le Bona.

Nie można także pominąć wielu szczegółowych błędów. W rozwoju nauki doświadczenie zweryfikowało wiele jego tez. Współcześnie wykazano na przykład, że objętość czaszki nie ma ścisłego związku z inteligencją ^{[ 59 ]}. Le Bon pisał również, że kobieta, zapominając o głębokich różnicach umysłowych, jakie oddzielają ją od mężczyzny, dopomina się równych praw, równego wykształcenia i jeśli dopnie swego skończy na tym, że uczyni z Europejczyka istotę koczującą bez ogniska i rodziny ^{[ 60 ]}.

Jak bardzo diagnoza ta była nieprawdziwa, może przekonać się dziś każdy. Podobnie nietrafna była lebonowska ocena kultury buddyjskiej, która w przekonaniu autora nie stworzyła niczego trwałego, a przez to historia już w XIX wieku miała o niej zapominać ^{[ 61 ]}. Niemałe zakłopotanie współczesnego czytelnika wzbudzą takie określenia jak: „cudowna instytucja kast” ^{[ 62 ]} czy cała wykładnia niższości pewnych ras.

Le Bon wszedł do historii jako autor Psychologii tłumu . Jest to dzieło znane i uznane; dostarcza ono gotowych hipotez badawczych dla współczesnych nauk społecznych. Niestety trudno w podobnych kategoriach wypowiadać się o koncepcji charakteru narodowego. Choć w dużej mierze jest to teoria oparta właśnie na analizie zachowań masowych, to jednak trudno znaleźć dostateczne uzasadnienie, które legitymizowałoby przeniesienie wszystkich tego typu analiz na płaszczyznę narodu. Koncepcja Le Bona opiera się na błędnych przesłankach, marginalizuje i wypacza wpływ kultury, a jej wnioski w dużej mierze sfalsyfikowała współczesna nauka. Wydaje się, że o wartości tych rozważań stanowi dziś jedynie wymiar historyczny.

Bibliografia

1. Encyclopedia Britannica [online],
2. Le Bon Gustaw, Psychologia rozwoju narodów , przeł. Julian Ochorowicz, Nowy Sącz 1999.
3. Le Bon Gustaw, Psychologia tłumu , przeł. Bolesław Kaprocki, Kęty 2004.
4. Lewandowski Edmund, Charakter narodowy Polaków i innych , Warszawa 2008.
5. Ochorowicz Julian, Pierwiastki charakteru narodowego . Szkic z psychologii i kultury pierwotnej Słowian centralnych, Warszawa 1907.
6. Szacki Jerzy, Historia myśli socjologicznej , Warszawa 2007.
7. Śleboda Marta, Dylemat pierwszy: globalizacja [w:] M. Bogunia-Borowska, M. Śleboda, Globalizacja i konsumpcja. Dwa dylematy współczesności, Kraków 2003.
8. Weber Max, Etyka protestancka a duch kapitalizmu , Lublin 1994.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Polski charakter narodowy w ujęciu Antoniego Kępińskiego Cioranowskie poszukiwania dróg wyjścia z dramatu ludzkiej egzystencji

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word