Niemal codziennie, w gazetach, telewizji, radio, czy nawet na ulicznych plakatach, natrafiamy na informacje dotyczące zagrożeń związanych z degradacją środowiska naturalnego, np. wymieraniem zagrożonych gatunków zwierząt i roślin, obumieraniem lasów deszczowych, ociepleniem klimatu związaną z nadmierną emisją gazów cieplarnianych do atmosfery itp. Równie często dowiadujemy się o przejawach dyskryminacji kobiet zarówno w sferze zawodowej jak i również prawnej czy obyczajowej. Nieco rzadziej, ale z pewnością bardziej efektownie przypominają o sobie problemy związane z potrzebą zaprowadzenia i utrzymania pokoju na świecie, kiedy jesteśmy świadkami kolejnej pokojowej manifestacji, happeningu, czy społecznej kampanii informacyjnej.

Te i wiele innych problemów, aczkolwiek mocno zróżnicowanych w swojej istocie i treści, łączy jeden element, a mianowicie działalność szczególnego rodzaju organizacji społecznych. Stała obecność takich problemów jak efekt cieplarniany, dyskryminacja kobiet a także katastrofy humanitarne jest w publicznym dyskursie  owocem intensywnej działalności wielu nieformalnych, niekomercyjnych instytucji i organizacji, które ogólnie nazywa się zbiorczo „nowymi ruchami społecznymi".

Czy jesteśmy tego świadomi czy nie, to właśnie działalność tych organizacji na trwałe zmieniła nasze wyobrażenie o świecie, a także zwróciła naszą uwagę na problemy, które jeszcze pół wieku temu nie stanowiły obiektu tak powszechnego zainteresowania. Stąd też, warto zastanowić się: czym są, dlaczego powstały i jaka jest ich rola w dzisiejszym świecie.

Poniższe rozważania można podzielić na dwie części: pierwsza stanowi próbę bardzo przekrojowego nakreślenia samej tematyki, tego czym są i w jakich warunkach mogły pojawić się nowe ruchy społeczne; podczas gdy druga część stanowi osobistą refleksję nad tym, czy rzeczywiście nowe ruchy społeczne faktycznie stanowią całkowicie nową jakość w porównaniu z wszystkimi poprzednimi ruchami społecznymi, czy też obserwujemy po prostu nową falę zintensyfikowanej aktywności zbiorowej, ukierunkowanej na odmienny aspekt ludzkiej egzystencji.

Czym są „nowe ruchy społeczne"?

Samo pojęcie „nowych ruchów społecznych" pojawiło się na gruncie socjologii amerykańskiej, która jako pierwsza podjęła problematykę kształtującej się reprezentacji bezprecedensowych w formie i treści grup interesu. Miało to miejsce mniej więcej na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku i dotyczyło nowych form zbiorowej aktywności, jaką zaobserwowano w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemczech i Francji, a więc społeczeństwach: po pierwsze wywodzących się z cywilizacji zachodnioeuropejskiej, po drugie demokratycznych o utwierdzonych wielopokoleniową tradycjach obywatelskich, po trzecie społeczeństwach rozwiniętych i bogatych. Niewątpliwie kolosalne znaczenie dla konstytuowania się tegoż nowego trendu miały takie wydarzenia jak: protesty studentów uczelni europejskich w 1968 roku, ponawiane próby nuklearne związane z wyścigiem zbrojeń wielkich mocarstw atomowych, a także prowadzona z coraz większą brutalnością wojna w Wietnamie.

W wielu miejscach świata organizowano masowe demonstracje, na których wznoszono hasła dotyczące właśnie wymienionych wyżej problemów. Szybko dostrzeżono, że nie jest to jednorazowy wybuch, ale trwała aktywność prowadzona przez różnego rodzaju, mniej lub bardziej sformalizowane organizacje społeczne. Działania te charakteryzowały się z pewnością: spontanicznością, celowością, masowością, trwałością, brakiem wsparcia politycznego. Dla badaczy życia społecznego było zatem oczywistością, że jest to przejaw działalności ruchów społecznych, niemniej jednak zorientowano się, że świat jest świadkiem pewnej nowej jakości społecznej aktywności. Nie były to proste odpowiedniki znanych i opisanych w literaturze przedmiotu takich ruchów społecznych jak: religijny, chłopski, etniczny, robotniczy czy narodowościowy.

Nie można było jednoznacznie zaklasyfikować pojawiających się w szybkim tempie organizacji wg klasycznych ideologii jak: liberalizm, socjalizm, konserwatyzm. Organizacje te nie aspirowały do roli uczestnika walki politycznej, a co więcej, wręcz dystansowały się od życia politycznego. Charakteryzowały się również innymi cechami nie mającymi precedensu w dotychczasowej historii ruchów społecznych. Znacząca część teoretyków nowych ruchów społecznych (jak np. Cohen, Melucci) akcentuje rolę działań symbolicznych, co stanowi odzwierciedlenie nobilitacji czynnika kulturalnego w ogólnej sferze ludzkiej aktywności, działań zbiorowych, a także sfery tożsamości współczesnego świata. Na szczególne wyróżnienie zasługuje tu przede wszystkim aspekt realizacji interesów ogólnoludzkich, co w dotychczasowej historii życia społecznego stanowi precedens. Pojawienie się takiej kategorii interesów jest niewątpliwie związane z charakterem nowoczesnego świata, jaki wytworzył się przede wszystkim po drugiej wojnie światowej. Wraz z rozwojem środków komunikacji świat „skurczył się" do rozmiarów „globalnej wioski" opisanej w 1962 roku przez Marshalla McLuhanna. We współczesnym świecie, w którym jednym z dominujących trendów jest postępująca globalizacja problemy i konflikty lokalne stopniowo tracą na znaczeniu na rzecz problemów globalnych. Wielowęzłowa sieć powiązań, na jakiej opiera się współczesna gospodarka powoduje wzajemne zazębianie się problemów wielu państw z całego świata. Co więcej, stale rozwijająca się gospodarka, wyczerpywanie się surowców mineralnych, zanieczyszczenie środowiska, ocieplenie klimatu, stały się przesłankami dla nowego określenia relacji zachodzących na płaszczyźnie gospodarka-środowisko. Wszystko to przyczyniło się do powstania właśnie tej, nowej kategorii problemów przed jakimi stanął współczesny świat, a mianowicie, problemów globalnych. Działalność nowych ruchów społecznych stanowi ich artykulację. Inni badacze jak chociażby Habermas czy Ruth zwracają uwagę na priorytety, którymi kierują się nowe ruchy społeczne, a przede wszystkim na to, że w odróżnieniu od dotychczasowych ruchów społecznych skupiają się na potrzebie samookreślenia, autonomizacji, znalezienia sensu istnienia, a nie ekspansji wpływów ekonomicznych czy politycznych. Jeszcze inni badacze, z których z pewnością najznamienitszym jest Ronald Inglehart podkreślają odmienność sfery zainteresowania nowych ruchów społecznych. Dziedziną ich działalności, dążności, podejmowanych starań i zabiegów nie są dobra materialne, ale postmaterialne, związane z realizacją potrzeb przynależności, samorealizacji, partycypacji, rozwoju intelektualnego, kulturalnego, moralnego czy estetycznego. Melucci oraz Mueller zauważają ponadto, że innowacyjnością nowych ruchów społecznych jest również ich struktura, a ściślej mówiąc jej praktyczny brak. Często przedstawiają one niesformalizowane, luźne, inkluzywne quasi organizacje, nierzadko o charakterze towarzyskim, w których wzajemne powiązania członków mają wymiar horyzontalny a nie wertykalny, natomiast wzajemne zależności, jeżeli już występują, mają charakter mocno ograniczony i czasowy. Na szczególną uwagę może zasługiwać fakt, że struktura niektórych organizacji ma charakter wirtualnej sieci, wykorzystując możliwości jakie oferuje współczesnej komunikacji Internet.

Najogólniej mówiąc pojęcie nowych ruchów społecznych jest związane z publiczną działalnością środowisk ekologicznych, feministycznych i pacyfistycznych ^{[ 1 ]}. Można powiedzieć, że wymienione elementy stanowią treść działalności nowych ruchów społecznych. Z kolei forma tejże działalności może mieć charakter edukacyjny bądź korekcyjny. Organizacje te mogą angażować się w propagowanie pewnych sposobów produkcji, stylów życia, relacji międzyludzkich, kształtowanie społecznej świadomości na temat wybranych aspektów życia publicznego, wskazywanie szans i zagrożeń stojących przed współczesnym światem itp. Chodzi o wykreowanie w świadomości społeczeństwa osi podziału, wokół której następnie należy się jednoznacznie opowiedzieć, albo jesteś za, albo przeciw; albo nas popierasz, albo nie. Z drugiej strony mogą także dyskontować wypracowany kapitał społeczny (zaangażowanie, zaufanie, determinację) w celu wywierania pokojowych nacisków na dysponujące władzą polityczną koła rządzące. Jest ważne, że nowe ruchy społeczne, choć swoją działalnością dotykają świata polityki, to jednak bezpośrednio się do niego nie włączają. Starają się stanowić zewnętrzną nań formę nacisku.

Członkowie i aktywiści nowych ruchów społecznych rekrutują się przede wszystkim z klas średnich, szczególnie z tzw. nowej klasy średniej, charakteryzujący się stosunkowo wysokim wykształceniem, bezpieczeństwem ekonomicznym. Najgłośniejszym zwolennikiem tezy o tym, że właśnie nowa klasa średnia stanowi trzon nowych ruchów społecznych był bodajże Klaus Eder. Odwołuje się on do koncepcji habitusu klasowego Bourdieu, zakładając że doświadczenia życiowe, a przede wszystkim charakterystyczny dla klasy średniej kontakt zarówno z interesami klasy niższej (plebejski partykularyzm) jak i klasy wyższej (indywidualizm), doprowadziły do sformułowania osobliwej mieszanki celów i wartości, z których ukształtowały się nowe ruchy społeczne ^{[ 2 ]}. Rozwój tej klasy nastąpił przede wszystkim po drugiej wojnie światowej, co można traktować jako jedno z uwarunkowań pojawienia się nowych ruchów społecznych. Z drugiej jednak strony nie można przesadnie uwypuklać znaczenia klasy średniej w formowaniu się i działalności nowych ruchów społecznych. Badacze problematyki, zwłaszcza ci akcentujący właśnie innowacyjność nowych ruchów społecznych i ich wymiar kulturowy, starają się dowodzić, że wszelkie próby uchwycenia społecznej bazy nowych ruchów społecznych są skazane na porażkę. Po prostu jest to nieadekwatna miara, swego rodzaju pusty wskaźnik, niedostosowany do zmieniającej się rzeczywistości. Załamanie się ukształtowanej przez dziesięciolecia struktury społecznej, w której dominującą rolę można było przyznać klasie robotniczej, które nastąpiło w drugiej połowie wieku, miało poważne konsekwencje np. w sferze politycznej (przejście od partii masowych do catch-all parties, a następnie do kartelizacji polityki), ale także właśnie społecznej (przejście od klasy robotniczej do klasy średniej). Wydaje się bardziej zasadnym poszukiwanie społecznej bazy nowych ruchów społecznej wśród osób o innej niż tylko zawodowa specyfikacji. Należy zwracać uwagę na takie elementy jak: styl życia, konsumpcji, poziom i rodzaj wykształcenia, kontakty towarzyskie, zainteresowania itp. „Przykłady takiej argumentacji można znaleźć w pracy Daltona, Kuechlera i Burklina (1990). Przekonują oni, że cechą definicyjną nowych ruchów społecznych jest ich poparcie dla nowego paradygmatu społecznego, który podważa dominującą strukturę celów społeczeństw zachodnich" ^{[ 3 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Emocjonalna ręka rynku Szczątkowy odruch chwytny u niemowląt

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word