(konfrontacja czy porozumienie pro publico bono)

Podczas panelu odbytego w dn. 15.11.2008 na Uniwersytecie Warszawskim, organizowanym przez Towarzystwo Kultury Świeckiej i Redakcję Dwumiesięcznika „Res Humana", a poświęconemu "Współczesnym problemom sekularyzacji w Europie i w Polsce", prof. Janusz Kuczyński (znany filozof ze stołecznego Uniwersytetu, orędownik i promotor dialogu między-światopoglądowego) w swoim wystąpieniu podkreślił na kanwie problematyki sekularyzacyjno-laicyzacyjnej nadrzędność dialogu jako podstawowej wartości dyskutowanych zagadnień; a w zasadzie — wobec wszelkich problemów współczesnego świata. Zaznaczył w swym wystąpieniu, że wybór formy dyskursu i porozumienia między ludźmi dobrej woli dziś opiera się na opcji rozpostartej pomiędzy nihilizmem, a uniwersalizmem. Dialog jest bowiem omnipotentną i naczelną wartością dzisiejszej egzystencji człowieka, bez względu na jego konsekwencje, intencje przystępujących do niego stron jak i kondycję psychiczną ludzkości.

Jest to niezwykle nośna i popularna dziś teza, z którą trudno polemizować. Warto jest jednak zagłębić się, choć na krótko, w meandry tego pojęcia i doprecyzować jego niuanse. Bo jak się wydaje różni ludzi różnie rozumieją zakres tego określenia, a jego znaczenie i niewątpliwe wartości są nader często nadużywane oraz trywializowane.

W dyskusji panelowej — która oddaje w zasadzie clou tego istotnego problemu — podniesiono na bazie tych stwierdzeń prof. Janusza Kuczyńskiego m.in. fragment wystąpienia Jana Pawła II w których papież wypowiada następujące słowa: "Śmierć Boga w sercu i życiu człowieka jest śmiercią człowieka" ^{[ 1 ]}. Zaprezentowano więc w tym cytacie wątpliwości, jakie się nasuwają w kontekście i wedle znaczenia tych słów oraz praktyki stosowanej przez Kościół rzymski w ostatnich latach (szczególnie w naszym kraju). Jak ma się więc w świetle nauczania papieskiego traktować ów dialog — zwłaszcza wierzących z niewierzącymi. Winien on bowiem być — i tak należy rozumieć każde ze słów wypowiedzianych przez Pana Profesora: jako apologia tej cywilizowanej i demokratycznej formy komunikacji społecznej — bez przymiotnikowy, nie konfrontacyjny i przede wszystkim bez intencyjny (w utylitarnym i powszechnym rozumieniu).

Czy jeżeli jednak nie-wiara w Absolut jest a priori uważana za dramat (rodzi się tu od razu pytanie — czyj dramat: pojedynczego człowieka, Kościoła rzymskiego czy świata, bo od umiejscowienia tego dramatu mamy różnorodne wytłumaczenia i argumentacje) to ów dialog może być uznany za demokratyczny, bez przymiotnikowy i wolny od ukrytych intencji? I czy może być on w takim razie spotkaniem dwóch osób ludzkich ^{[ 2 ]}, takich samych pod względem przyrodzonej godności, praw obywatelskich i wolności sumienia ?

A jeżeli na ważkim spotkaniu, które jest poświęcone dialogowi wierzących z niewierzącymi w innych niż dziś warunkach społeczno-politycznych — bardziej niekorzystnych dla Kościoła kat. (sympozjum "Niewierzący a Kościół" — maj 1988, Sekretariat Episkopatu Polski) — padają z ust jednego z najbardziej prominentnych przedstawicieli polskiego katolicyzmu otwartego słowa, iż "źródłem nieprawd są zmysły i rozum" ^{[ 3 ]} i kiedy wiadomo, iż niewierzący niemal zawsze odwołują się w swej nie-wierze do rozumu i racjonalizmu — to czy ów dialog jest rozmową dwóch autonomicznych, równoprawnych i identycznych podmiotów, osób człowieczych, dwojga ludzi? O godności tej nie-wierzącej strony dyskursu, jej przekonaniach czy systemie wartości nie wspominając.

A czy np. w dylemacie stawianym przez prominentnego publicystę polskiego i specjalistę „od spraw religijnych", człowieka „dialogu" i liberała światopoglądowego (jak się sam określa) — Adama Szostkiewicza — który brzmi "Bóg potrzebuje człowieka" (A.Szostkiewicz formułuje go za wybitnym religijnym myślicielem żydowskim, Abrahamem Heschelem) nie czuć tych paternalistycznych postaw wierzących wobec nie-teistów: bo dlaczego każdy musi w coś irracjonalnego, nie doczesnego, transcendentalnego wierzyć? Dlaczego to nie "człowiek potrzebuje Boga" jak uważają nie-teiści (celowo używam określenia nie-teiści, szerszego niźli moim zdaniem pojęcie — ateiści)?

Jak wiemy obowiązkiem wierzącego chrześcijanina jest ewangelizacja i misyjność ^{[ 4 ]} względem „Innego". W dosłownym rozumieniu zacytowanego wcześniej papieskiego wystąpienia podczas Kongresu nt. "Ewangelizacji i ateizmu", jeśli teiści mają za zadanie "pomóc" niewierzącym, zakłada się tym samym ułomność, chromość, niepełnowartościowość — czyli summa summarum gorszość nie-teistów. I gdzież jest w takim razie partnerstwo, gdzie jest poszanowanie odrębności i godności drugiego człowieka, gdzie wolność sumienia i wolna wola osoby ludzkiej? Chyba, że człowiek "w którym umarł Bóg" nie jest pełnowartościowym człowiekiem (a może w ogóle nim nie jest w świetle przytoczonej wcześniej enuncjacji Jana Pawła II?). Byłaby to jednak nader groźna konstatacja bądź logiczny ciąg myślowy.

Prawdą jest, iż efektem dialogu może być przekonanie jednej ze stron dyskursu o swojej dotychczasowej miałkości intelektualnej, o błędności swych wyborów i nieprawdziwości swych przekonań. Choć nagłe iluminacje są sprzeczne z zasadami rozumu i oświeceniowym kultem nauki nie można takich sytuacji teoretycznie wykluczyć. Jednak uczestnicząc w takim spotkaniu, w tego typu debacie człowieka z człowiekiem (o którym wie każda ze stron, że jest on „Innym") o najistotniejszych kwestiach egzystencjalnych i niesłychanie intymnych zagadnieniach (jak np. pojęcie sacrum) nie możemy, nie wolno nam (ze względu na szacunek do jednostki jako samodzielnego i najwyższego bytu i biorąc pod uwagę podstawowe pryncypia demokracji oraz społeczeństwa obywatelskiego) przystępować do takiego dyskursu z ukrytymi intencjami. A takimi są ze wszech miar pojęcia misji, nawrócenia, usilne przekonanie „Innego" do swoich - jedynie-prawdziwych — racji. Tu winien królować Sokrates z "wiem, że nic nie wiem".

Na pewno nihilizm jest poważnym zagrożeniem dla kondycji etyczno-moralnej współczesnego człowieka. Jednak może on mieć — to po pierwsze — różnorodne twarze i figury. Istnieje bowiem nie tylko po stronie nie-teizmu (jak brzmią liczne enuncjacje obozu fideistycznego) i wywodzi swoją genezę z negacji siły sprawczej Absolutu w realnej rzeczywistości. Aprioryczne odrzucenie „Innego" i jego sposobu percepcji świata też ma w sobie pierwiastki nihilistyczne - zaprzecza przyrodzonej godności osoby ludzkiej i negując jej wolną wolę, ignoruje tym samym podstawowe paradygmaty społeczeństwa obywatelskiego (czyli czegoś co dziś jest „powszechnikiem"). A po drugie — jak mawiał patron Towarzystwa Kultury Świeckiej prof. T.Kotarbiński (patrz motto niniejszego materiału) przyrodzony człowiekowi sceptycyzm jest elementem sprawczym, poznawczym i twórczym zarazem.

Jeszcze raz wypada podkreślić, iż czystość zamiarów i bezinteresowność intencji są nie mniej ważne dla wartości i efektów przedsięwzięcia zwanego dialogiem niźli pryncypia demokracji, pluralizmu i podstaw społeczeństw obywatelskiego. Oczywiście wypada się zgodzić z prof. J.Kuczyńskim, że liczba spalonych czarownic czy wybory ideowe ludzi sprzed pół wieku nie mogą rzutować na jakość czy zasięg dialogu bądź na pozycję jego uczestników. Ale również odwoływania się do „brunatnego" i „czerwonego" terroru państwowych systemów ateistycznych XX wieku wobec religii w przedmiocie odpowiedzialności en bloc ateizmu jako określonego systemu wartości czy opisu świata nas otaczającego (czy ambiwalentności prześladowań religijnych samych-w-sobie) nie wytrzymują krytyki ^{[ 5 ]}. I nie chodzi nawet o sam czasokres trwania tych prześladowań. W świetle władzy Kościoła katolickiego w Europie i wpływu chrześcijaństwa na kulturę europejską (to ponad 20 razy dłużej ^{[ 6 ]}) można nawet mówić, iż zarówno nazizm jak i komunizm pod względem tępienia „Innego", metod i form, wyciągnęły niesłychanie wiele praktycznych wniosków z totalnej władzy religii chrześcijańskiej na Starym Kontynencie przez ponad 15 wieków. Bo jak chce wielu fideistów kultura europejska ma przecież wyraźną konotację religijną — i to jedynie chrześcijańską. To jedynie konsekwencja takich stwierdzeń czy tez.

Warto o tym zawsze pamiętać. Nawet w niewinnym (dziś) "abyśmy byli jedno" wobec podniesionych zastrzeżeń czy dylematów pobrzmiewać musi nieśmiały głos zwątpienia, niepewności, nieufności, dystansu. Zwłaszcza, że nie-teiści to w znaczącej mierze sceptycy. A w Polsce w mniejszości……

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Agora - opowieść o Hypatii Perypatetyk w sieci

Comment on this article..   See comments (9)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Radosław S. Czarnecki Doktor religioznawstwa. Publikował m.in. w "Przeglądzie Religioznawczym", "Res Humanie", "Dziś", ma na koncie ponad 130 publikacji. Wykształcenie - przyroda/geografia, filozofia/religioznawstwo, studium podyplomowe z etyki i religioznawstwa. Wieloletni członek Polskiego Towarzystwa Religioznawczego. Mieszka we Wrocławiu.  Number of texts in service: 129  Show other texts of this author  Newest author's article: Return Pana Boga