Patriotyzm konstytucyjny

Republikańska myśl jest zastosowana przez Sternbergera do konstytucji demokratycznych Niemiec, bowiem „ojczyzna jest «republiką», którą sobie stwarzamy. Ojczyzna jest konstytucją, którą ożywiamy." ^{[ 14 ]} Ta powinna być chroniona, ponieważ jej porządek wolnościowo-demokratyczny jest dobry. Patriotyzm otrzymuje w ten sposób wyraźny wymiar obywatelski: konstytucja powinna być chroniona przez samych obywateli przeciwko jej otwartym wrogom. Poszanowanie konstytucji jest uzasadnione tym, że tylko państwo prawa, w którym ona obowiązuje, może zagwarantować wolność obywateli i realizację praw człowieka. ^{[ 15 ]} Polityczno-konstytucyjne pojęcie ojczyzny odnosi się do ustawodawstwa państwowego i do zagwarantowania wolności żyjących w niej jednostek; kategorie narodu, nacji, grupy etnicznej, etc. nie są w tym pojęciu zawarte. Należy zauważyć, że państwo konstytucyjne funkcjonuje nie tylko jako gwarant prawa i wolności, ale ma dialektyczny charakter: jest on jednocześnie porządkiem przymusowym, w którym w razie potrzeby może zostać użyta przemoc, aby ten właśnie porządek utrzymać. W ten sposób państwo konstytucyjne jest źródłem publicznej i prywatnej autonomii i jednocześnie strukturą opartą na autorytecie. Sternberger utrzymuje, że do zapewnienia praw podstawowych konieczny jest monopol państwa na władzę.

Łatwo zauważyć, jaki cel przyświeca Sternbergera rozważaniom. Chciałby on uzyskać czysto polityczne pojęcie patriotyzmu, w którym prawo pozytywne jest przestrzegane przez obywateli, ponieważ jest to postrzegane przez nich samych za korzystne. Przyjęcie „dobrej" konstytucji i przestrzeganie stanowionego prawa mogą zostać zapewnione przez samych obywateli mających zmysł państwa prawa i szanujących publiczny porządek.

Polityczny patriotyzm Jürgena Habermasa

Rozwinięte przez Dolfa Sternbergera pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego, w którym „umiłowanie ojczyzny" nie jest ujęte w terytorialnym czy narodowym, ale w obywatelskim sensie, zostało podjęte przez Jürgena Habermasa podczas tak zwanego sporu historyków (niem. Historikerstreit) w 1986 roku. Rola Habermasa jako komentatora politycznego i aktywnego uczestnika w dyskursie publicznym Republiki Federalnej była tak znacząca, że pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego kojarzone jest dzisiaj przede wszystkim z jego nazwiskiem.

W słynnym artykule „Próba likwidacji szkody" Habermas umiejscawia omawiane tu pojęcie bezpośrednio w historycznym kontekście jego powstania: "bezwarunkowe otwarcie Republiki Związkowej na polityczną kulturę Zachodu jest wielkim intelektualnym osiągnięciem okresu powojennego (...). Jedynym patriotyzmem, który nie oddala nas od Zachodu, to patriotyzm konstytucyjny. Przywiązanie do uniwersalistycznych pryncypiów konstytucyjnych podparte przekonaniami mogło się niestety wykształcić w niemieckim narodzie kulturowym (niem. Kulturnation) dopiero po i przez doświadczenie Oświęcimia. Kto wzywa Niemców do powrotu do konwencjonalnej formy ich narodowej tożsamości, ten niszczy jedynie godną zaufania podstawę naszego przywiązania do Zachodu". ^{[ 16 ]} Tymi słowy Habermas postuluje afirmatywne pojęcie narodu, które jest pozbawione etnicznych konotacji i ma znaczenie polityczno-pragmatyczne: polityczne w tym sensie, że punktem wyjścia dla pozytywnego postrzegania swojego narodu miała być ustawa zasadnicza, oraz pragmatyczne w tym sensie, że ta nowa koncepcja patriotyzmu odpowiadała sytuacji Republiki Związkowej znajdującej się w zachodniej sferze wpływów.

Mówiąc wprost, głównym celem Habermasa było odciągnięcie Niemców od koncepcji etnicznie homogenicznego państwa narodowego. Patriotyzm konstytucyjny powinien być świadomą afirmacją politycznych pryncypiów. Podczas gdy Sternberger koncentrował swoją uwagę przede wszystkim na demokratycznych instytucjach, których istnienia powinno się bronić, Habermas kładzie raczej nacisk na sferę publiczną, w której obywatele uznają się nawzajem jako wolne i równe jednostki i biorą udział w demokratycznym dyskursie. U Sternbergera centralnie ważna jest radykalna obrona państwa prawa, u Habermasa z kolei podkreślenie konieczności pamięci o okresie nazistowskiej dyktatury. Ta pamięć miała się stać w Niemczech podstawą demokratycznej świadomości.

Pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego ma u Habermasa wymiar czysto polityczny, bowiem „liberalna kultura tworzy wspólny mianownik patriotyzmu konstytucyjnego (...). Demokratyczne obywatelstwo nie musi być zakorzenione w narodowej tożsamości narodu." ^{[ 17 ]} W ten sposób wspólnota obywateli nie powinna się postrzegać jako naród w sensie etnicznym, ale jako grupa ludzi, którzy są członkami tej samej społeczności. Takie spojrzenie umożliwia w odróżnieniu od koncepcji nacjonalizmu etnicznego inkluzję, czyli włączenie osób ukształtowanych przez inną kulturę, język, religię i inne czynniki. Habermas uznaje ideę narodu czystego etnicznie za fałszywą i chce wykazać nieodpowiedniość takiego rozumienia. Argument byłego sędziego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego Ernsta-Wolfganga Böckenförde, iż „sam wymysł akademicki o nazwie patriotyzm konstytucyjny nie może zastąpić zdrowej świadomości narodowej" ^{[ 18 ]}, odpiera on wskazując na państwa wielonarodowe, które zawdzięczają swoją polityczne istnienie poczuciu lojalności obywateli. Klasyczne kraje imigracyjne takie jak USA i Kanada są dobrymi przykładami na to, że harmonijna koegzystencja ludzi w jednym państwie może się odbywać bez konstruktu państwa narodowego w europejskim wydaniu i być zagwarantowana przez wspólne przywiązanie polityczno-prawne.

Aby zrozumieć pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego u Habermasa, należy pamiętać o teorii dyskursu, ponieważ jego „Teoria działania komunikacyjnego" znajduje także zastosowanie w sferze polityki. Obowiązuje zatem także w niej zasada, zgodnie z którą „ważne są dokładnie te normy działania, co do których wszyscy zainteresowani jako uczestnicy racjonalnych dyskursów mogą się zgodzić". ^{[ 19 ]} System prawa tworzony jest przez normy prawne, które dochodzą do skutku na drodze demokratycznej. Idealna forma dyskursu polega na tym, że lepszy argument zwycięża, dlatego państwo prawa nie jest możliwe bez demokracji. Demokracja jest tutaj założeniem, zaś normatywnym punktem orientacyjnym jest społeczeństwo pozbawione przemocy (niem. herrschaftsfreie Gesellschaft), w którym życie społeczne kształtuje się z wolnej wymiany opinii dojrzałych obywateli. Społeczeństwa pluralistyczne takie jak Stany Zjednoczone czy Szwajcaria są przykładem na to, że konstytucja może wyrażać formalną zgodę, w której partycypują ludzie różnego pochodzenia i światopoglądu.

Demokratycznie umotywowane rozumienie państwowości jest przeciwstawione przez Habermasa słynnej koncepcji demokracji narodowej Carla Schmitta, dla którego „naród tworzy państwo, a państwo naród". Tworzenie woli politycznej wydaje się być w tym wypadku wyrazem artykulacji woli mniej lub bardziej homogenicznego narodu. ^{[ 20 ]} Habermas wnosi, że takie rozumienie procesu tworzenia woli politycznej nie jest oparte o zasadę dyskursu: nie ma daleko rozumianej komunikacji między obywatelami, jest jedynie jednorodność grupy „rodaków". Władza państwowa nie wynika z publicznej i wolnej dyskusji, przyjmowany jest raczej rodzaj porozumienia a priori między członkami grupy etnicznej. W ten sposób demokracja narodowa jawi się jako przeciwieństwo tradycji republikańskiej w wersji Rousseau, w której prawa podstawowe są wynikiem demokratycznego autonomicznego ustawodawstwa, mają zatem wyłącznie wymiar polityczny. W republikanizmie pojęcie narodu traci swoje przedpolityczno-etniczne konotacje; konsens oparty o kulturową i etniczną homogeniczność nie wydaje się wówczas konieczny, demokratyczny proces tworzenia woli politycznej wystarcza.

Państwo republikańskie jest państwem prawa, w którym każdemu obywatelowi (także wybranym przedstawicielom) przysługują (w teorii) takie same prawa. Demokratyczna zasada samostanowienia ma sens inkluzywny właściwy dla ustawodawstwa włączającego wszystkich obywateli według zasady równości. Polityczny porządek jest otwarty na równouprawnienie dyskryminowanych i włączenie marginalizowanych „bez konieczności włączenia ich w jednorodność homogenicznej wspólnoty narodowej". ^{[ 21 ]} Skład ogółu obywateli pozostaje w ten sposób otwarty, przez co podnoszony przez Habermasa postulat włączenia Innego w sprawy polityczne danej społeczności jest spełniony. Polityczna i społeczna integracja jest zależna jedynie od tego, czy zostanie znaleziony wspólny język w polityce, i czy między obywatelami wytworzą się wspólne konwencje.

Krytyka patriotyzmu konstytucyjnego

Koncepcja patriotyzmu konstytucyjnego jest poddawana krytyce zarówno ze strony konserwatystów jak i autorów lewicowych. Przy tym wskazuje się przede wszystkim na brakujący moralny komponent, którego rzekomo brakuje w czysto politycznej idei patriotyzmu. Międzynarodowe procesy integracyjne, które zachodzą kosztem „narodowej tożsamości" są postrzegane sceptycznie. Także pomysł przełożenia niemieckiej koncepcji patriotyzmu na (w końcu odrzuconą) konstytucję Unii Europejskiej był przez wielu uznawany za nierealny i szkodliwy.

[ 15 ] "Prawa człowieka mogą zostać zrealizowane jedynie jako prawa obywatelskie w obrębie państwa, konkretnie w obrębie państwa konstytucyjnego". Sternberger: Verfassungspatriotismus. Rede bei der 25-Jahr-Feier der 'Akademie für Politische Bildung', s. 26.

[ 16 ] Habermas, Jürgen: Eine Art Schadensabwicklung. Die apologetischen Tendenzen in der deutschen Zeitgeschichtsschreibung, [w]: 'Historikerstreit'. Die Dokumentation der Kontroverse um die Einzigartigkeit der nationalsozialistischen Judenvernichtung, wyd. Reinhard Piper, Monachium 1987, s. 62-76, tutaj s. 75.

[ 17 ] Habermas, Jürgen: Faktizität und Geltung. Beiträge zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaats, Frankfurt nad Menem 1992, s. 642.

[ 18 ] Cytat za Habermas, Jürgen.: Inklusion — Einbeziehen oder Einschließen? Zum Verhältnis von Nation, Rechtsstaat und Demokratie, in: Ders., Die Einbeziehung des Anderen. Studien zur politischen Theorie, Frankfurt nad Menem 1996, s. 157.

[ 20 ] Właśnie w przyjmowanej bądź postulowanej „homogeniczności" narodu Habermas widzi duże niebezpieczeństwo. Państwo, którego zadaniem jest zorganizowanie spraw narodu i dbanie o jego homogeniczność, sięga wkrótce po mechanizmy wykluczające takie jak represja, asymilacja, apartheid, czystka etniczna, itp. Argument jest dobrze udowodniony empirycznie, ponieważ historia jest pełna takich przykładów. Korzyści państwa narodowego nie wydają się przekonujące, jeśli weźmie się pod uwagę, że „nowe państwa narodowe powstają najczęściej kosztem zasymilowanych, ciemiężonych i marginalizowanych podnarodów [Habermas nawiązuje do nazistowskiego terminu "podludzie" — przyp. tłum.]", Habermas, Die Einbeziehung des Anderen, s. 169.