Wstęp

Michaił Aleksandrowicz Bakunin (1814-1876) to postać niezwykle interesująca w świetle rosyjskiego materializmu. Przede wszystkim dlatego, że stanowi najwyraźniejszy i najbardziej usystematyzowany przykład ilustrujący główne założenia tego nurtu ^{[ 1 ]}, ale też — z drugiej strony — Bakuninowski materializm jest swoisty i stanowi efekt kilkuletniej ewolucji poglądów myśliciela. Skoncentruję się tu na ostatnim stadium jego twórczości. ^{[ 2 ]} Przyjrzyjmy się jednak najpierw samej postaci Bakunina oraz zarysujmy poszczególne etapy jego umysłowej wędrówki.

Michał Bakunin urodził się 18 maja 1814 roku we wsi Priamuchino w guberni twerskiej. W wieku lat czternastu zostaje wysłany do artyleryjskiej szkoły oficerskiej, jednakże rychło porzuca wojskową karierę na rzecz intelektualnego rozwoju. Lektura rozmaitych pism — głównie filozofów niemieckich — wrzuca go w sidła filozofii Fichtego. ^{[ 3 ]} To właśnie tutaj rozpoczyna się pierwszy etap filozofii Bakunina. Etap nacechowany próbami odnalezienia się w otaczającej rzeczywistości. Jak pisze Jacek Uglik:

„Fichteanizm dawał mu [Bakuninowi — N.T.] odpowiedź, pozwalał sensownie trwać w mikołajowskich realiach poprzez oczyszczanie się z tego, co ziemskie, co przynależy do świata zewnętrznego i dbanie o uszlachetnienie ducha. Celem tego etapu żywota przyszłego anarchisty było doskonalenie moralne." ^{[ 4 ]}

Ta faza poglądów Bakunina nie trwała jednak długo. Rychło wyewoluowała ona w afirmatywne podejście do rzeczywistości. Należy jednak pamiętać, że przejście to było płynne, ponieważ Bakunin postawił sobie „te same pytania, których nie zdołał rozwiązać na gruncie filozofii Fichtego" ^{[ 5 ]}. Bakunin tym razem pod wpływem Hegla dochodzi do wniosku, że filozofia Fichtego nie daje zadowalającego rozwiązania, że należy raczej pogodzić się z realiami, „podporządkować rzeczywistości" i „rozpłynąć w niej". ^{[ 6 ]} Dodajmy, że to pogodzenie miało silne zabarwienie religijne, sam Bakunin pisał, że „[r]zeczywistość to wieczne życie Boga" ^{[ 7 ]}. Bezpośredni wpływ na zetknięcie się Bakunina z filozofią Hegla, miało jego wstąpienie w 1835 roku do kółka Stankiewicza. Tak o owej organizacji pisze Leonid Stołowicz:

„Zimą 1831-1832 roku powstaje słynne literacko-filozoficzne kółko Stankiewicza, w którego działalności brali udział tacy młodzi ludzie, jak Wissarion Bieliński, Michaił Bakunin, Konstantin Aksakow, Wasilij Botkin, Michaił Katkow. Odegrają oni w przyszłości znaczącą rolę w intelektualnym rozwoju Rosji. Choć później rozejdą się w różnych i nawet przeciwstawnych kierunkach, wówczas, w latach trzydziestych, wszyscy członkowie kółka byli owładnięci problemami filozoficznymi. [...] Przy tym dokładnie studiowano i omawiano utwory samego Hegla." ^{[ 8 ]}

To prawda, że poglądy członków kółka uległy znacznemu rozproszeniu, czego przykładem może być właśnie Bakunin. Zapragnął on bowiem wyrwać się z sideł reakcyjnego i konserwatywnego heglizmu, którego właśnie ta odmiana dominowała w kręgach Stankiewicza. Pomocne w tym okazało się zapoznanie z Mikołajem Ogariewem i Aleksandrem Hercenem — myślicielami silnie sprzeciwiającymi się konserwatywnemu ujęciu filozofii Hegla jak i konserwatyzmowi w ogóle. W 1840 roku Hercen finansuje Bakuninowi wyjazd do Berlina. Wobec tej peregrynacji Bakunin miał duże oczekiwania — w liście do Stankiewicza pisał tak:

"Robię teraz ostatni wysiłek, żeby jakoś dostać się do Berlina, od którego oczekuję odrodzenia, chrztu z wody i z ducha, ale nie wiem, czy mi się to uda (...)" ^{[ 9 ]}

Można powiedzieć, że powyższe oczekiwania zostały spełnione — to właśnie w Niemczech pod wpływem lektury tamtejszych filozofów, Bakunin wkroczył w ostatnie stadium swojej myślowej wędrówki. Przyjaźń z Arnoldem Ruge zaowocowała zakotwiczeniem myśli w kręgach lewicy heglowskiej. W 1842 roku Bakunin publikuje artykuł Reakcja w Niemczech, który to stawia go w nowym świetle - anarchisty broniącego wolności. Od tej pory w swojej twórczości będzie stawiał nacisk na następujący element filozofii Hegla: zasadę negacji, ale — dodajmy - negacji, która pociąga za sobą budowanie, bowiem „[r]adość niszczenia jest zarazem radością tworzenia" ^{[ 10 ]}. W tym samym roku Bakunin wydaje także broszurę zatytułowaną Krytyka ostatniej próby reakcji, zmierzającej do zwalczenia nowej filozofii, w której broni niemieckiego materializmu i rewolucyjnych idei Feuerbacha. To właśnie połączenie heglowskiej zasady negacji i feuerbachowskiej krytyki religii posłuży Bakuninowi do zwalczania wszelkiego ucisku. 

Tak w największym skrócie wygląda ewolucja myśli Bakunina w swym najistotniejszym wymiarze dla jego krytyki religii. ^{[ 11 ]} Na ten aspekt bowiem zostanie położony nacisk w niniejszej pracy. Ukazane zostaną kolejno: metoda i przebieg krytyki religii w pismach Bakunina (rozdz. „Ateizm wojujący — krytyka religii"), związek zanegowania Boga z wolnością ludzką (rozdz. „Śmierć Boga a wolność ludzka") oraz czy kwestia odrzucenia kajdan religii ma wpływ na zasady i normy moralne (rozdz. „Negacja Boga — obalenie wszelkich norm moralnych?").

Ateizm wojujący — krytyka religii

Podkreślmy — za Temkinową — główne źródła Bakuninowskiego ateizmu:

„Ateizm Bakunina zdaje się wypływać w całości z tego okresu jego młodości, który spędził w środowisku lewicy młodoheglowskiej, w jej klimacie światopoglądowym, jako jeden z wybitniejszych jej przedstawicieli." ^{[ 12 ]}

A zatem to właśnie z trzeciej fazy jego myśli wypływają ateistyczne koncepcje — z okresu fascynacji zasadą negacji Hegla i odrzucenia religii Feuerbacha. Jest to o tyle swoiste, że owa faza była wynikiem wyewoluowania z etapu afirmacji Boga. Bakunin doszedł do tego, że nie sposób jest godzić się z istnieniem Boga bez zrezygnowania z własnej wolności. Deprecjonowanie religii we wszelkiej postaci wynika u Bakunina z nieco ogólniejszego nastawienia — sprzeciwu wobec wszelkich przejawów ograniczania wolności ludzkiej. Tak samo, jak wszelkie instytucje rządowe, państwo, zwierzchnie organizacje, tak i religia wraz ze swoimi instytucjami (Kościołem przede wszystkim) ogranicza człowieka i odbiera mu wolność, która jest jego pierwotną właściwością. Każda religia powołując swoich bogów niejako poniża człowieka — skoro to bogowie są najważniejsi, człowiek musi stać się nieistotny:

„Skoro Bóg jest wszystkim, świat realny i człowiek są niczym. Skoro Bóg jest prawdą, sprawiedliwością, dobrem, pięknem, mocą i życiem, człowiek jest kłamstwem, niesprawiedliwością, złem, brzydotą, niemocą i śmiercią. Skoro Bóg jest panem, człowiek jest niewolnikiem." ^{[ 13 ]}

Człowiek szanując Boga Najwyższego i myśląc nieustannie o Królestwie Niebieskim, jednocześnie gardzi życiem ziemskim i ludźmi. Bakunin sięga tutaj do Feuerbacha koncepcji autoalienacji i pisze o tym, że ludzie zaczęli szukać w sobie pierwiastków boskich, pewnych cech, które następnie wyolbrzymiali i projektowali na osobę Boga, jednocześnie umniejszając je w sobie, aż do całkowitego zubożenia ludzkości. Trzeba jednak podkreślić, że istnieje znacząca różnica pomiędzy koncepcją Feuerbacha, a koncepcją Bakunina. Ten drugi bowiem przekroczył niejako pierwszego i poszedł jeszcze dalej. Feuerbach bowiem negując jedną religię, stworzył kolejną — w miejsca Boga postawił człowieka i to właśnie jego nakazał czcić. Bakunin jednakże postawił sprawę jasno — nie może być nikogo ponad człowiekiem, żaden obiekt czci nie wchodzi w grę, jeśli nie chcemy umniejszać istoty ludzkości ^{[ 14 ]}:

„Nie do zniesienia jest [...] jakiś byt nade mną jako takim, po drugie zaś same jego nakazy, których możliwość zakłada jego istnienie, istnienie wyższości, bardziej ograniczającej moją wolność niż jakikolwiek nakaz. Zniewoleniem jest już to, że ktoś może, że ktoś mógłby mi rozkazywać. Człowiek wolny i Bóg z istoty nie dają się pogodzić. Jest to relacja skrajnego przeciwieństwa." ^{[ 15 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Patriotyzm konstytucyjny Kobieta, która jest mężem stanu

See comments (3)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word