Podsumowanie

Poglądy Bakunina oddziaływały bardzo szeroko. Do dzisiaj w kręgach silnie wciąż działających ruchów anarchistycznych wpływy te są widoczne. Być może nie bez znaczenia jest fakt, że sam Bakunin nie był jedynie teoretykiem, ale swoje koncepcje wprowadzał w czyn i ucieleśniał. ^{[ 29 ]} Trzeba jednak zaznaczyć, że Bakunina często traktuje się „połowicznie". Do dzisiaj w literaturze zdarza się, że jest on określany mianem „ojca anarchizmu" czy nawet „siewcy zniszczenia" i zupełnie pomija się fakt, że był on także budowniczym. O takim niepełnym wykorzystywaniu myśli Bakunina pisze Copleston:

„Zrozumiałe, że Bakunin stał się wśród rosyjskich radykałów bohaterską legendarną postacią. Jego nawoływanie do zniszczenia, do oczyszczenia gruntu przemawiało do nihilistów, którzy obalenie reżimu uznawali za pierwszoplanowe zadanie, a plany pozytywnego budowania gotowi byli zostawić następcom." ^{[ 30 ]}

Myśl Bakunina widoczna jest w różnych kręgach: nawiązywał do niej Piotr Kropotkin w swojej próbie syntezy anarchizmu i komunizmu, wspomina się o silnym jej oddziałaniu na rewolucyjne ruchy w Stanach Zjednoczonych ^{[ 31 ]} czy na działalność grup happeningowych w Polsce (Pomarańczowa Alternatywa ^{[ 32 ]}); Bakuninizm odbił się też szerokim echem w literaturze — wątki jego filozofii są wyraźnie widoczne chociażby w twórczości Fiodora Dostojewskiego {P:33Najwyraźniejszym świadectwem jest jego powieść Biesy — nawiązuje ona do różnych wydarzeń rewolucyjnych, ale co ciekawsze, pojawiały się w literaturze przedmiotu głosy, jakoby postać Mikołaja Stawrogina z tejże powieści miała być literackim portretem Bakunina.}.

Jeśli idzie o poglądy Bakunina na religię, trzeba również pamiętać o wpływie Feuerbacha i o tym, w jaki sposób poglądy obu tych myślicieli — w ostatecznych rozrachunku — się różniły.

Bakunin niezmiernie szeroko rozpisywał się na temat likwidacji religii i zburzenia kościołów. Nigdzie jednak nie dał ostatecznego i systematycznego „przepisu" na wykluczenie tych sfer z życia ludzkiego. Ostatecznie jego gorliwość oparła się raczej na zwykłym zaufaniu w to, że racjonalizm i „racjonalna nauka" (w znaczeniu Comte’owskiego wyeliminowania spekulacji i wszelkiej „metafizyki") po prostu zwyciężą, a także, że dojdzie do rewolucji społecznej, która wypędzi ludność z kościołów i wprowadzi socjalizm, który „rozpatrywany z moralnego punktu widzenia jest zamianą kultu boskości przez szacunek dla człowieka" ^{[ 34 ]}.

Wizja Bakunina może wydawać się naiwna, ale na pewno nie można odbierać jej miana systematycznej i oskarżać o chaotyczność. Można się zastanawiać, czy postulaty Bakunina miały szansę na wprowadzenie w życie, ale niezaprzeczalnie jakąś — i to nie małą rolę — w historii myśli, polityki i religii odegrały. Na poparcie tego przywołam pewną ciekawostkę: w wywiadzie udzielonym przez Antoniego Kamińskiego (autora książki Apostoł prawdy i miłości. Filozoficzna młodość Michaiła Bakunina) dla Gazety Wyborczej (Wrocław, 13.08.2004 r.) ^{[ 35 ]} podkreśla on, że w amerykańskim rankingu ludzi, którzy zmienili świat ^{[ 36 ]}, Bakunin zajmuje 401. pozycję. Niewątpliwie jakaś słuszność w tym jest — o czym można przekonać się wziąwszy do ręki pisma samego Bakunina i jego komentatorów.

Bibliografia

1. Bakunin Michaił Aleksandrowicz, Pisma wybrane, t. 1, przeł. Hanna Temkinowa, Warszawa 1965.
2. Bakunin Michaił Aleksandrowicz, Pisma wybrane, t. 2, przeł. Hanna Temkinowa, Warszawa 1965.

Literatura przedmiotu

1. Copleston Frederick, Historia filozofii, t. 10, przeł. Bohdan Chwedeńczuk, Warszawa 2009.
2. Landsberg Paul, Anarchista przeciw Bogu, [w:] „Nowa Krytyka" 2006, nr 19.
3. Łosski Mikołaj, Historia filozofii rosyjskiej, przeł. Henryk Paprocki, Kęty 2000.
4. Stołowicz Leonid, Historia filozofii rosyjskiej, przeł. Bogusław Żyłko, Gdańsk 2008.
5. Temkinowa Hanna, Bakunin a problemy filozofii historii, [w:] „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej" 1961, t. 7.
6. Temkinowa Hanna, Bakunin i antynomie wolności, Warszawa 1964.
7. Uglik Jacek, Człowiek w społeczeństwie i historii. Przyczynek do poglądów antropologicznych Michała Bakunina, [w:] Bakunin Michaił Aleksandrowicz.
8. Uglik Jacek, Michała Bakunina filozofia negacji, Warszawa 2007.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Patriotyzm konstytucyjny Kobieta, która jest mężem stanu

Comment on this article..   See comments (3)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word