Autonomia kościołów i innych związków wyznaniowych w prawie polskim

Autonomia związków wyznaniowych, czyli ich zdolność do tworzenia i rządzenia się własnym prawem wewnętrznym (prawem kościelnym), jest istotnym przejawem kolektywnej wolności sumienia i wyznania ^{[ 1 ]}. Jest to zarazem jedna z podstawowych cech systemu rozdziału państwa i wspólnot religijnych ^{[ 2 ]}.

W przeciwieństwie do porządku prawnego Polski Ludowej ^{[ 3 ]} Konstytucja RP z 2 kwietnia z 1997 r. w szerokim zakresie gwarantuje autonomię wspólnotom religijnym. Jej art. 25 ust. 3 stanowi, że stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowych są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności w swoim a także współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Wykładnia historyczna tego niejednoznacznego przepisu wskazuje, że przymiot autonomii został odniesiony do związków wyznaniowych, nie zaś do państwa ^{[ 4 ]}. Twórcy polskiej Konstytucji, w przeciwieństwie do niektórych ustrojodawców europejskich, nie zamieścili bezpośredniego stwierdzenia, że wspólnoty religijne mają prawo do swobodnego tworzenia własnego prawa wewnętrznego oraz rządzenia się nim ^{[ 5 ]}. Ustawa zasadnicza nie wiąże przy tym wprost autonomii wspólnot religijnych z wolnością sumienia i religii (art. 53 ust. 1). Nie precyzuje sama szczegółowo jej zakresu, używając jedynie sformułowania: w swoim zakresie. Nie odsyła również bezpośrednio do ustaw lub umów międzynarodowych jako determinantów autonomii. Owo odesłanie wyrażone jest pośrednio w art. 25 ust. 4 i 5 określających formy regulacji stosunków między Rzeczpospolitą Polską a odpowiednio Kościołem katolickim oraz innymi kościołami i związkami wyznaniowymi. Ogólnikowość regulacji zagadnienia autonomii wspólnot religijnych w ustawie zasadniczej to wynik zwłaszcza obaw reprezentanta Kościoła katolickiego w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, aby sprecyzowanie granic autonomii i niezależności kościołów i innych związków wyznaniowych nie stało się dla państwa podstawą do ograniczenia swobody ich działalności ^{[ 6 ]}. Prawdopodobnie to również efekt starań przedstawicieli Episkopatu Polski oraz parlamentarzystów związanych z Kościołem katolickim, aby przepisy wyznaniowe przyszłej ustawy zasadniczej były możliwie zgodne z odpowiednimi postanowieniami Konkordatu z 28 lipca 1993 r., w szczególności z art. 1. Należy zauważyć, iż art. 25 ust. 3 Konstytucji zawiera terminologię zbieżną, a niekiedy wręcz tożsamą z występującą w fundamentalnych aktach nauki społecznej Kościoła katolickiego, w których określił on preferowany przez siebie model relacji z państwem ^{[ 7 ]}. W warunkach silnej pozycji tegoż Kościoła w polskim życiu publicznym, także w jego aspekcie politycznym, sprzyja to narzucaniu przez hierarchię katolicką wykładni pojęć występujących w tym przepisie Konstytucji, w szczególności pojęcia autonomii, bazującej na akcie samoświadomości (doktrynie) wspomnianego wyznania. W sumie grozi to nadmiernym rozszerzaniem zakresu przedmiotowego omawianego pojęcia, a w konsekwencji może prowadzić do ograniczenia suwerenności prawodawczej państwa w dziedzinach będących przedmiotem zainteresowania Kościoła większościowego (tzw. res mixtae) ^{[ 8 ]}.

Przy interpretacji zasady poszanowania autonomii związków wyznaniowych w swoim zakresie konieczne jest odwołanie się wypowiedzi doktryny prawa oraz treści ustawodawstwa wyznaniowego indywidualnego oraz ogólnego, przede wszystkim ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania ^{[ 9 ]}. W przypadku określenia zakresu autonomii Kościoła katolickiego w pierwszej kolejności konieczne jest uwzględnienie postanowień Konkordatu między Rzecząpospolitą Polską a Stolica Apostolską z 28 lipca 1993 r. ^{[ 10 ]}

Można zatem przyjąć, iż Konstytucja potwierdza prawo kościołów i innych związków wyznaniowych do tworzenia własnego prawa wewnętrznego, dotyczącego spraw immanentnie związanych z ich działalnością bez ingerencji państwa ^{[ 11 ]}. Są to zwłaszcza: kwestie doktrynalne, zasady sprawowania obrzędów i udzielania posług religijnych, kryteria przyjmowania do wspólnoty religijnej, zawieszania możliwości uczestniczenia w życiu religijnym oraz usuwania ze związku wyznaniowego. Za pośrednictwem prawa wewnętrznego wspólnoty religijne normują także prawa i obowiązki swych członków, kryteria doboru do stanu duchownego i status jego przedstawicieli, wreszcie zasady tworzenia wyznaniowych jednostek organizacyjnych różnego szczebla; określają organy związku wyznaniowego, ich kompetencje i zasady obsady. ^{[ 12 ]} Ewentualne ograniczenie przez państwo zakresu autonomii wspólnot religijnych, traktowane jako ograniczenie wolności uzewnętrzniania religii, może nastąpić tylko w drodze ustawowej i odpowiadać innych kryteriom określonym w art. 53 ust. 5 i art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej tzn. musi być konieczne dla ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności oraz wolności i praw innych osób, a ponadto winny być to ograniczenia konieczne w społeczeństwie demokratycznym i nie mogą one naruszać istoty tego aspektu wolności uzewnętrzniania religii, jaką stanowi autonomia związków wyznaniowych. Art. 25 ust. 1 Konstytucji wymaga, aby wszelka limitacja autonomii prawnej wspólnot religijnych była ustanawiana i wprowadzane w życie na jednakowych zasadach dla wszystkich oficjalnie działających związków wyznaniowych. Szczególnymi konstytucyjnymi gwarancjami proceduralnymi respektowania przez państwo autonomii kościołów i innych związków wyznaniowych są: zasada regulacji stosunków między państwem a poszczególnymi wspólnotami religijnymi w formie dwustronnej — w oparciu o umowy (art. 25 ust. 4 i 5) oraz prawo do występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o zbadanie konstytucyjności lub legalności aktów normatywnych dotyczących spraw objętych zakresem działania kościołów i innych związków wyznaniowych (art. 191 ust. 1 i 2 w zw. art. 188).

Zasadne jest stanowisko, że w świetle polskiej ustawy zasadniczej autonomia związków wyznaniowych ma charakter pierwotny. Nie pochodzi z nadania państwa, nie jest przywilejem z jego strony wobec wspólnot religijnych. Państwo w swoim systemie prawnym, przede wszystkim w Konstytucji, jedynie ową autonomię uznaje i w pewnej mierze ją limituje. Natomiast jej źródłem jest wolność religii zakorzeniona w świetle art. 30 wspomnianego aktu w przyrodzonej godności ludzkiej. Za pierwotnym charakterem autonomii wspólnot religijnych przemawiają także okoliczności historyczne. Dzieje niektórych wyznań na ziemiach polskich, jak katolicyzm, prawosławie, czy judaizm, są równe, a być może starsze niż historia państwa polskiego. Kościół katolicki jest bodaj jedyną instytucją publiczną, która w naszym kraju zachowała ciągłość organizacyjną od drugiej połowy X wieku.

Ogólna zasada wzajemnej niezależności państwa i związków wyznaniowych w swoim zakresie uzasadnia stanowisko, że ustrojodawca polski optuje za zasadą wzajemnej niezależności i nieskuteczności prawa państwowego oraz prawa kościelnego ^{[ 13 ]}. W związku z tym organy państwowe nie powinny ingerować w proces tworzenia prawa wewnętrznego wyznań poprzez np. wpływ na skład organów prawodawczych, zatwierdzanie, przyjmowanie do wiadomości, czy uznawanie aktów tego prawa, traktowanych jako przesłanki ich obowiązywania. Wyklucza to jakąkolwiek formę ius placeti. Zgodnie z zasadą wzajemnej niezależności ograny państwowe nie mogą też egzekwować norm prawa kościelnego, dokonywać wiążącej wykładni przepisów tego prawa, czy orzekać o ważności konfesyjnych aktów normatywnych. Prawo wewnętrzne związków wyznaniowych jest sui generis prawem obcym w stosunku do norm prawa polskiego ^{[ 14 ]}.

[ 1 ] Na temat autonomii wspólnot religijnych (Kościoła) oraz charakteru ich prawa wewnętrznego zob. zwłaszcza.: J. Krukowski, Kościół i państwa. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 108- 116, M . Pietrzak, Prawo kanoniczne w polskim systemie prawnym, „Państwo i Prawo" 2006, z. 8, s. 16-19, R. Sobański, Prawo kanoniczne a krajowy porządek prawny, „Państwo i Prawo" 1999, z. 6, s. 7-10.

[ 2 ] Zob. szerzej o sytuacji związków wyznaniowych w systemie rozdziału zob.: M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2010, s. 101-107.

[ 3 ] Na temat ograniczenia autonomii wspólnot religijnych w Polsce Ludowej zob. szerzej: E. Goryczko, Autonomia i samorządność związków wyznaniowych w Polsce Ludowej, Tarnów 2005, s. 42-82, 132-139.

[ 4 ] Zob. P. Borecki, Geneza modelu relacji państwo-kościół w konstytucji RP, Warszawa 2008, s. 326. W Konstytucji poza art. 25 ust. 3 pojęcie autonomii występuje jeszcze tylko raz — w odniesieniu do szkół wyższych (art. art. 70 ust. 5). Trybunał Konstytucyjny uznał jednak w orzeczeniu z 5.10.2005 r. (sygn. SK 39/05), że autonomia tych instytucji nie jest taka sama, co wynika już z przepisów Konstytucji o niej stanowiących.

[ 5 ] Konstytucja litewska z 1992 r. bezpośrednio stwierdza, że kościoły i organizacje religijne bez przeszkód rządzą się swymi kanonami i statutami. Zbliżone sformułowania zawierają konstytucja Albanii z 1998 r. oraz Mołdowy z 1994 r.

[ 7 ] Por. Gaudium et spes, 76 [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety deklaracje, Poznań, 1967, s. 604 — 605.

[ 8 ] Zob. szerzej krytycznie o art. 25 ust. 3 Konstytucji: R. M. Małajny, Regulacja kwestii konfesyjnych w Konstytucji III RP (refleksje krytyczne), [w:] Ze sztandarem prawa przez świat. Księga dedykowana Profesorowi Wieńczysławowi von Igelgrund z okazji 85-lecia urodzin, red. R. Tokarczyk, K. Motyka, Kraków 2002, s. 293-296.

[ 11 ] Zob. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 68; por. L. Garlicki, Rozdział I „Rzeczpospolita", artykuł 25, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. nauk. L. Garlicki, Warszawa 2007, t. V,s. 15-18, który pojęcia autonomii i niezależności wyrażone w art. 25 ust. 3 Konstytucji interpretuje odmiennie, pod wyraźnym wpływem wypowiedzi przedstawicieli doktryny prawa wyznaniowego związanych z Kościołem katolickim. Rozpatruję je łącznie, odnosząc zarówno do związków wyznaniowych jak i do państwa.

[ 13 ] Nieuzasadniony jest w świetle art. 25 ust. 3 Konstytucji pogląd, jakoby zasada wzajemnej nieskuteczności odnosiła się jedynie do relacji między prawem państwowym a prawem kanonicznym Kościoła katolickiego — zob. W. Brodziński, Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, red. W. Skrzydło, S. Grabowska, R. Grabowski, Warszawa 2009,s. 567.

[ 14 ] A. Mezglewski, Opinia prawna dotycząca problemu obowiązywania prawa wewnętrznego związków wyznaniowych w obrocie prawnym, „Przegląd Prawa Wyznaniowego" 2011, t. 3, s. 252.