Pacelli po wrześniowych wyborach do Reichstagu postrzegał w NSDAP „ruch zrozpaczonych", ludzi gorzko dotkniętych przez kryzys i wciąż oburzonych na „niesprawiedliwość Traktatu Wersalskiego". Jak zauważał Hubert Wolf „unikał jednak wszystkiego, co mogłoby być dolewaniem oliwy do ognia". Z tym nastawieniem przyjmował na przełomie 1930/31 uwagi ambasadorów krajów sąsiadujących z Niemcami, którzy sądzili, że ruch hitlerowski niesie poważne niebezpieczeństwo.

W tym miejscu nasuwają się trzy uwagi. Pierwsza to taka, że w tle ocen światopoglądowych i politycznych celów ruchu nazistowskiego jaskrawo uwidacznia się tzw. Judenfrage, o czym oddzielnie niżej. Druga ma związek z sytuacją wewnętrzną Rzeszy, ściślej z rozkręcającym się terrorem wzmaganym przez „oddziały szturmowe" NSDAP ^{[ 5 ]}, co w tym czasie w ogóle ani Kościoła w Niemczech, ani Stolicy Apostolskiej nie interesowało. Terror ten kierowany był wszelako przeciw lewicy, głównie przeciw komunistom. Trzecia wreszcie dotyczy żelaznej zasady w poglądach i działaniach Pacellego, że we wszystkich kwestiach, nim wypowie się Watykan, stanowisko powinni przyjąć biskupi niemieccy.

Doszło do tego już w dziewięć dni po wyborczym sukcesie NSDAP w wyborach do Reichstagu. Generalny Wikariat arcybiskupstwa mogunckiego wydał oświadczenie, że katolicyzm i narodowy socjalizm są nie do pogodzenia. „Program NSDAP zawiera bowiem zdania nie dające się pogodzić z nauczaniem Kościoła". Wskazywano na „wywyższenie germańskiej rasy i poniżanie wszystkiego, co rasowo obce". Sianie nienawiści jest wedle Kościoła „niechrześcijańskie i niekatolickie".

Moguncka enuncjacja, mimo niskiej rangi, wywołała wśród niemieckich katolików sprzeczne reakcje. Pytano m.in.: „A co z katolikami, którzy popierają tylko polityczne żądania partii Hitlera nie podzielając jej światopoglądu". Jakkolwiek nie można powiedzieć, że „Mein Kampf" a zwłaszcza wydany w 1930 roku Alfred Rosenberga „Mit dwudziestego wieku" znane były ogółowi, to jednak biskupi a także Pacelli byli co do ich niechrześcijańskiej, zgoła antychrześcijańskiej treści dobrze zorientowani.

Po oświadczeniu mogunckim inne biskupstwa powstrzymywały się zrazu od zajęcia stanowiska. Trwały bowiem w kulisach rozmowy na temat prób ew. koalicji NSDAP-Zentrum czy przynajmniej tolerowania mniejszościowego gabinetu Heinricha Brueninga opartego faktycznie na udzielonych przez prezydenta Hindenburga pełnomocnictwach. ^{[ 6 ]} Gdy „konsultacje" między przedstawicielami nazistów i reprezentantami politycznego katolicyzmu okazały się bezowocne, z Monachium dał się w listopadzie 1930 słyszeć mocny głos kardynała Faulhabera: narodowy socjalizm to herezja w żaden sposób nie dająca się pogodzić z katolicyzmem. W lutym 1931 Bawarska Konferencja Biskupów zabroniła kapłanom uczestniczenia w jakichkolwiek czynnościach wspólnie z hitlerowcami i nie pozwalała na udział zwartych oddziałów NSDAP i wszelkich ich struktur w nabożeństwach. O niemożności pogodzenia nazizmu z nauczaniem Kościoła była wiosną i latem 1931 roku mowa w kolejnych enuncjacjach biskupów. Z akt bertramowskich wynika, że hierarchowie niemieccy naradzali się korespondencyjnie, czy zwołać Konferencje Biskupów w Fuldzie.

Informowany na bieżąco przez nuncjusza Orsenigo o rozwoju sytuacji w Niemczech kardynał-sekretarz stanu Pacelli przedłożył Piusowi XI 2 maja 1931 prośbę Hermanna Goeringa o przyjęcie u papieża. Ratti „apodyktycznie", jak zauważa Wolf, odmówił. Zakazał spotkania także Pacelliemu. Z nieproszonym gościem z Berlina miał spotkać się zastępca sekretarza stanu Pizzardo. Ze sporządzonego przez niego protokołu rozmowy z Goeringiem wynika, że czołowy nazista próbował na zlecenie Hitlera rozproszyć zastrzeżenia Kościoła wobec nazizmu. Partia — wywodził — uznaje autorytet Boga, w moralno-religijnych sprawach także papieża. Skarżył się na postawę niemieckich biskupów wobec swego ruchu, zapewniał, że Rosenberga nie należy traktować jako wyraziciela ruchu głoszącego przecież „pozytywne chrześcijaństwo". Jak pisze autor, zarówno papież jak i sekretarz stanu jasno widzieli, że w zabiegach Goeringa kryje się chęć poróżnienia Watykanu z niemieckim episkopatem. Tłumaczy Wolf, że ta świadomość uzasadniała ową żelazną zasadę Stolicy Apostolskiej, by bez uprzedniego oficjalnego wypowiedzenia się niemieckich hierarchów nie zajmować stanowiska na temat rozwoju wydarzeń w Niemczech. Ona zaś, ta hierarchia, poza, oczywistymi dla niej kwestiami światopoglądowymi, w których pozostawała wtedy jeszcze nieustępliwa, w trzech kwestiach znajdowała nie tyle wspólną płaszczyznę z hitleryzmem, ile punkty styku z nim: była antyweimarska, antywersalska i antykomunistyczna.

V. Jedna z najważniejszych kwestii podniesionych przez Huberta Wolfa zawiera się w jego pytaniu, czy perspektywa zawarcia konkordatu między Watykanem i Rzeszą Niemiecką była świadomie wkalkulowaną i zakładaną przez Kościół ceną za udzielenie dzięki głosom katolickiego Centrum Hitlerowi pełnomocnictw generalnych w Reichstagu. Autor podkreśla, że kontrowersja wokół sekwencji faktów: „Ermaechtigungsgesetz" (23 marca 1933) — zniesienie przez biskupów pryncypium „Unvereinbarkeit" (28 marca) — podpisanie konkordatu (20 lipca) nawet po poznaniu udostępnionych tajnych archiwów Watykanu pozostaje do końca nie w pełni wyjaśniona. Trwa przeto spór miedzy historykami, z których jedni sądzą, że Stolica Apostolska wpływała, być może nie w pełni zorientowana, a nawet przez to jako ofiara poszkodowana, na katolickie Centrum w kierunku poparcia pełnomocnictw, zaś inni uważają, że "niemiecki katolicyzm, kościelny jak i polityczny, w swej godnej podziwu postawie trwał w odrzucaniu nazizmu dopóty, dopóki Rzym powodowany względami wyższej polityki konkordatowej uznał za wskazane oczyścić ten front".

Przypomnijmy: po legalnym przejęciu władzy przez wodza NSDAP w dniu 30 stycznia i walnym jego zwycięstwie wyborczym w dniu 5 marca (uzyskała dzięki prawie 44 proc. głosów 288 mandatów) miała partia ta razem konserwatystami z DNVP Hugenberga (8 proc. i 53 mandatów) zwykłą przewagę w 647-osobowym Reichstagu. Hitler chciał pełnej i nieograniczonej władzy: pełnomocnictw generalnych. Nawet po niedopuszczeniu 81 posłów KPD, co zmniejszyło quorum, uzyskanie 2/3 głosów bez 92 głosów Centrum i Bawarskiej Partii Ludowej było niemożliwe.

Okres niecałych dwóch miesięcy między Machtuebernahme i uzyskaniem dyktatorskiej władzy nacechowany był niezwykłą aktywnością, która z obu stron, tj. nazistów jak i (nie bez starań o zachowanie swej pozycji w państwie) przedstawicieli politycznego katolicyzmu zmierzała do umożliwienia współpracy. Ze strony Partii Centrowej najbardziej w tej sprawie czynny był prałat Ludwig Kaas. W 1928 roku został on jako protegowany nuncjusza Pacelliego przewodniczącym partii katolickiej. Spośród hierarchów najbardziej energicznym był metropolita monachijski kardynał Faulhaber, który od początku marca odbywał wizytę ad limina w Rzymie. Orsenigo codziennie wysyłał do centrali meldunki o rozwijającej się sytuacji. Bacznie z oddali obserwował wydarzenia sekretarz stanu.

Z przytoczonych przez Huberta Wolfa zapisów szefa rządu watykańskiego z 4 marca dowiadujemy się, że krytycznie widział on rolę Centrum jako przeciwnika komunizmu. „Tutaj staje się jasne, kogo Pacelli w tamtych dniach widział jako diabła. To byli Stalin i jego przyboczni w Niemczech i w Europie." Wolf komentuje: „ O walce przeciw doszłemu właśnie do władzy Hitlerowi albo jego demonizowaniu nie było mowy". Notował tego dnia Pacelli o rozmowie z Piusem XI, że zdaniem papieża „Hitler jest dotąd pierwszym i jedynym mężem stanu, który tak ostro mówił przeciw komunizmowi. Do tej pory był nim tylko papież". O nim 4 dni później w zapiskach sekretarza stanu czytamy, że zmodyfikował swój pogląd na Hitlera dlatego, że „znalazł sojusznika w walce z bolszewizmem". Jeszcze w marcu (17) w związku z uporczywie utrzymującymi się wieściami, iż Hitler myśli o wizycie u Ojca Świętego Pacelli zapisał, że Pius XI „nie będzie miał problemów z przyjęciem kanclerza niemieckiego na prywatną audiencję". W tym czasie, jak podaje Wolf, „o krytycznej ocenie narodowosocjalistycznego światopoglądu ze strony kurii nie ma śladu". Pewien sceptycyzm wobec kościelno-politycznego kursu Hitlera „musi w obliczu jego zapowiedzi walk z komunizmem zejść na dalszy plan".

W tym czasie przebywającemu w Rzymie kardynałowi Faulhaberowi zlecił Pacelli opracowanie odpowiedzi na pytanie, czy istnieje możliwość rozważenia cofnięcia zastrzeżeń wobec Hitlera i jego partii. Monachijski metropolita, wykazawszy, jak dawniej, w długim memorandum różne sprzeczności między nazizmem i nauczaniem Kościoła, napisał, że „cofnięcie biskupich zastrzeżeń jest oczywiście możliwe". Argumentował: „Jeśli nowy rząd czynem dowiedzie, że obawa biskupów były nieuzasadnione, jeśli pozostanie silnym w zwalczaniu komunizmu i publicznej niemoralności, biskupi chętnie wycofają się ze swoich zastrzeżeń".

23 marca kanclerz Hitler w swej mowie w Reichstagu „dowiódł.. Po tym, jak od chwili przejęcia władzy, a zwłaszcza po 28 lutego (płonący Reichstag) konsekwentnie i wszelkimi środkami zwalczano członków KPD, stwierdził krótko, że "decyzje dotyczące losu komunistów i związanych z nimi organizacji są nieodwołalne". W kościelno-politycznej części swego expose wywodził: „Rząd uznaje i zapewnia wyznaniom chrześcijańskim należny im wpływ w dziedzinie szkolnictwa i wychowania. Jest szczerą troską rządu zachowanie współistnienia Kościoła i państwa. Rząd narodowy widzi w obu chrześcijańskich wyznaniach najważniejsze czynniki niemczyzny. (...) Oczekuje jednak, że jego praca nad narodową i moralną odnową znajdzie z ich strony również pozytywne uznanie. Walka przeciw materialistycznemu światopoglądowi leży w interesie wspólnoty narodowej i służy narodowi jak i naszej chrześcijańskiej wierze. Rząd Rzeszy, który w wierze chrześcijańskiej widzi niewzruszone podstawy duchowego i moralnego życia narodu przywiązuje wagę do tego, by utrzymać nadal i rozwijać przyjazne stosunki ze Stolicą Apostolską". ^{[ 7 ]}

Z analizy zestawienia poszczególnych części mowy z wyrażającymi oczekiwania hierarchów i pośrednio Watykanu postulatami Partii Centrowej, na temat których prałat Kaas prowadził negocjacje z Hitlerem, marszałkiem Reichstagu Goeringiem i innymi notablami hitlerowskimi, wynika, że poza prośbą o nieusuwanie ze stanowisk dotychczasowych urzędników ^{[ 8 ]}, co miało być potwierdzone „autorytatywnym oświadczeniem", wszystkie dezyderaty zostały spełnione. Kaas w swym parlamentarnym wystąpieniu uznał, że Centrum, które zawsze kierowało się interesem niemieckiej wspólnoty narodowej, może po mowie kanclerza „przejść do porządku dziennego nad wszystkimi dotychczasowymi partyjno-politycznymi zastrzeżeniami" i zapowiedział głosowanie swej partii za generalnymi pełnomocnictwami dla rządu Hitlera"

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word