Polskie amazonki, sarmackie syrenki i wierzenia dawnych Polaków

"Czech postanowił sobie, że jego sleczna, gdy zostanie panią, będzie cicho myła garnki w kuchni i smażyła knedle i — osiągnął to w całej pełni. Niemiec nauczył kobietę kornego wyszywania wodnym ściegiem Guten Morgen na ręcznikach. Moskal umiał doskonale okiełznać ogromny, czarnomorski temperament rosyjskiej kobiety i trzymał ją tak długo, jak dało się, w tiurmie. Zaś Polak, już od czasów przedhistorycznych to najgrzeczniejszy z rycerzy. Pani jego była zazwyczaj taką — jaką sama być chciała… Rycerz zaś wcale tego nie żałował. W każdym razie zyskał w niej ruchliwą współpracownicę i cudotwórczą inspiratorkę" — pisał przed wojną Stanisław Wasylewski. Z uwagą studiując polskie dzieje, zwłaszcza te najdawniejsze jako tako znane, czyli piastowskie, co rusz trafiamy na różnorakie potwierdzenia tej opinii. Warto wziąc to pod uwagę: studiując dzieje kobiety w chrześcijaństwie, Polskę trzeba rozpatrywać osobno. Nie da się tutaj sensownie wnioskować z tego, co mamy w innych, nawet sąsiednich krajach.

Najdawniejsze podania o terenach Polski wskazują, że była to ziemia Amazonek, w każdym razie ziemia o wyjątkowym statusie kobiet. Jedną z najstarszych relacji jest Księga dróg i królestw Al-Bakri’ego, hiszpańsko-arabskiego podróżnika i historyka, spisana ok. 1068 w Kordobie. Opisuje on, że na Zachód od Rusi leży „wielki gród kobiet" i są to ziemie Mieszki (a nie Mieszka) — największe ziemie słowiańskie w roku 965. Cytuję za Brücknerem:

„Co się zaś dotyczy ziemi Mieszki, to ona największa z ich ziem. (...) I graniczą z Mieszką na wschodzie Ruś a na północy Prusy. (...) I na zachód od Rusi gród kobiet. Władają ziemiami i niewolnikami a rodzą od swoich niewolników, i jeśli z nich która syna urodzi, to go zabija. Jeżdżą zaś konno i osobiście występują do walki i śmiałością i męstwem są nadane. Mówi żyd Abraham Jakóbowic ^{[ 1 ]}: 'Wiadomość o tym grodzie pewna. Opowiedział mi to Otton, król rzymski'. I na zachód od tego grodu (jest) plemię słowiańskie zowiące się narodem Awbaba, a żyje ono na błotach na zachód i północ od ziemi Mieszki." ^{[ 2 ]}

To że jeden kronikarz arabski, opierający się na relacji handlarza żydowskiego, powiadają, że Polska to kraj Amazonek, sprawy nie przesądza. Mogli pobłądzić. Cofnijmy się zatem do Starożytności, kiedy powstały mity o Amazonkach.

Wedle najstarszych podań ludy sarmackie co najmniej zahaczały o polskie ziemie. Od późnego średniowiecza rozwija się w Polsce sarmatyzm. Polacy nie utożsamiają się już ze Słowianami. Dawniej Słowian uważano za odłam Germanów (stąd na Soborze w Konstancji przedstawiciele Polski przypisani są do nacji germańskiej). Czym wyróżniać się mieli Sarmaci? W przeciwieństwie do Słowian czy Germanów — nie byli schrystianizowani. Jest jednak coś jeszcze bardziej charakterystycznego: Nieodmiennie wysoka pozycja kobiet. Znów się nam Amazonki pojawiają, tym razem u Herodota z Halikarnasu (484-426 p.n.e.), który podaje, że zachodni Sarmaci (Sauromaci) to lud pochodzący ze związków Amazonek ze Scytami. Herodot podaje, że sarmackie kobiety na równi z mężczyznami biorą udział w wojnach a ich nadzwyczajną pozycje tłumaczy amazońskimi korzeniami.

W nieco późniejszym Periplusie Pseudo-Scylaxa (IV lub III w. p.n.e.), znajdujemy informację o Sauromatach, że jest to naród rządzony (lub zdominowany) przez kobiety (Sauromatarum vero gens a mulieribus regitur ^{[ 3 ]}).

„Ich kobiety biorą udział w walkach jako dziewice. Przerywają swoje dziewictwo dopiero gdy zabiją przynajmniej trzech wrogów. Po odprawieniu tradycyjnych rytów religijnych wychodzą za mąż. Kobiety, które biorą sobie męża, nie walczą już, chyba że ma miejsce wyprawa generalna, powołująca pod broń wszystkich. Kobiety nie mają prawej piersi, gdyż jeszcze w dzieciństwie ich matki wypalają je specjalnym narzędziem, wstrzymując ich wzrost" (De Aere, XVII).

Pliniusz Starszy pisze o Sarmacji rozciągającej się pomiędzy rzekami Dunaj i Vistula (Historia Naturalna, Ks. 4, rozdz. 12, p. 79-81). Archeologia w pewnej mierze potwierdza te relacje, tyle że groby uzbrojonych kobiet znajdowane były w południowej Ukrainie i Rosji (dolny Don i dolna Wołga). Jak podaje David Anthony, ok. 20% grobowców scytyjsko-sarmackich wojowników, to grobowce kobiet.

'Moi drodzy! Będę dalej przepowiadała przyszłość, wojnę, mór, będę rzucać uroki na wroga, ale wcale nie chcę płonąć dalej żywcem na stosie, tylko dlatego, że tam płonie trup mego zmarłego męża. Nie jest to ani przyjemne, ani konieczne.'
I ten rycerz prapiastowski, okutany w barani kożuch, z drewnianą tarczą, posłuchał życzenia i chociaż godziło to wprost w rytuał religijny, groziło pomstą Światowidów — przestał, o zgrozo, palić kobiety na stosie. Drugi raz zbuntowała się białogłowa w kilka wieków później, juz jako zakonnica w klasztorze, poddana woli srogiego opata. Powiedziała, że nie będzie się modliła z niezrozumiałego dla niej psałterza łacińskiego, i że chce narówni z mężczyzną śpiewać. I chociaż to znowu były postulaty arcytrudne do spełnienia i wprost rewolucyjne, wywalczyła je. Z tego zwycięstwa zas odniosła przypadkiem korzyść cała kultura polska. Bo od psałterzy i modlitewników, z trudem na polskie przekładanych dla zakonnic i królowych, rozpoczęła się literatura polska. (Wasylewski)

Kościół w Wiślicy, najważniejszy kościół Kazimierza Wielkiego, który tutaj m.in. wydawał statuty wiślickie, jest według mnie piękną pamiątką tej najstarszej naszej historii. Wedle oficjalnej „zwycięskiej" historiografii obecna kolegiata z czasów Kazimierza Wielkiego jest trzecią z kolei stawianą na tym miejscu. Dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym odnaleziono pozostałości dwóch wcześniejszych świątyń: z XII i XIII w. Poprzednie świątynie otrzymały miana romańskich kościołów, choć tylko co do drugiego można przyjąć, że faktycznie chodzi o kościół chrześcijański. Niektóre źródła podają, że „kościół św. Mikołaja" pochodzić mógł nawet z IX w. Pierwsza świątynia związana była najprawdopodobniej z inną religią. Chrześcijański charakter najstarszej świątyni to sztukateria nader licha.

Posadzka najstarszej świątyni (w podziemiach obecnej) znana jest jako Płyta orantów. Jej symbolika to czyste „pogaństwo", nic nie mające wspólnego z symboliką biblijną. Posadzka przedstawia kilka postaci z głowami wzniesionymi ku niebu. Nad nimi zachował się fragment inskrypcji: Ci chcą być podeptani, aby mogli być wzniesieni do gwiazd i zarówno… Jakwskazuje Aleksander Gieysztor, wizja „uniesienia ku gwiazdom" nawiązuje do filozofii Platona, wedle którego dusze ludzkie po śmierci stają się gwiazdami. Platońska interpretacja wzmocniona jest bizantyjską polichromią występującą w świątyni. Zachodnie chrześcijaństwo żyło wówczas Arystotelesem, „chrzest" Platona na Zachodzie to XV wiek.

[Na marginesie: Niewielu katolików jest świadoma tego, że najbardziej świętym krzyżem jest w Polsce krzyż bizantyjski: na szczycie „pogańskiego" Łyśca znajduje się otóż Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego, gdzie polski kościół przechowuje fragmentów Jezusowego narzędzia kaźni. Polecam przyjrzeć się relikwiarzowi, który datowany jest na początek XIV wieku: dlaczego wówczas naszym najświętszym krzyżem był bizantyjski?]

Wokół postaci Płyty orantów mamy roślinno-zwierzęcą bordiurę, przedstawiającą: liście palmowe, gryfa, kobietę-centaura, smoka, bazyliszka, lwy przy drzewie życia. W północnym portalu kolegiaty (obecnie zamurowany) mamy takie atrakcje jak głowa tura w koronie.

Co jest jednak dominującym symbolem pierwotnej świątyni wiślickiej? To drzewo życia adorowane przez dwa zwierzęta — ten sam motyw znajdujemy jako centralny w sarmackiej koronie. W Wiślicy mamy przynajmniej dwukrotnie ten symbol: w tympanonie portalowym świątyni, czyli przed jej wejściem oraz w górnej części posadzki, na czele tzw. tablicy orantów. Na tympanonie drzewo życia przedstawione jest symbolicznie w postaci rozety z której wyrasta krzyż, po obu stronach strzeżonej przez gryfy. Na posadzce mamy drzewo życia strzeżone przez dwa lwy. Jest to ten sam motyw (gryf: to hybryda lwa i orła, czasami bardziej upodobniona do jelenia).

Sarmaci to jak wiadomo lud pochodzenia irańskiego. Jest zatem zrozumiałe, że ich pierwotna religia miała pochodzenie mezopotamskie i sumeryjskie, stąd właśnie sumeryjskie motywy symboliczne w polskich kościołach i cała gama niekoherencji symbolicznych w polskim katolicyzmie, noszącym tak wyraźne pozostałości dawnych prareligii.

Motyw Drzewa Życia adorowanego przez dwa stwory w religii sumeryjskiej związany był z Ningiszzidą (imię oznaczające: pan drzewa dobra) — przedstawiany czasami jako wąż z ludzką głową, na ogół jednak jako dwa węże splecione wokół laski (podobnie jak w kaduceuszu), bóstwo wegetacji i świata podziemnego. Występowało z dwoma smokami Muszhuszu (hybryda węża, lwa, ptaka i zwierzęcia rogatego). Różne były drogi ewolucji tego symbolu, lecz na ogół stawało się to drzewem życia strzeżonym lub adorowanym przez dwa zwierzaki.

[ 2 ] Teksty źródłowe do nauki historji w szkole średniej z zachowaniem pisowni i słownictwa oryginału. Zeszyt 14. Kraków 1923. Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Druk W. Ł. Anczyca i Spółki w Krakowie. W świetle źródeł przedstawił Aleksander Brückner. Podobnie w książce O siedmiu duszach kobiety Stanisława Wasylewskiego, wyd. II (ok. 1930), s. 171 i n.