Kwestia ormiańska

Tanzimat wyhamował proces wewnętrznej dezintegracji wykorzystujących system milletów. Wytłumił też preteksy do ingerencji zewnętrznej zaborczego triumwiratu. Stąd też kolejnym aktem demontażu Imperium musiała się stać zewnętrzna wojna — Wojna Krymska 1853-1856. Anglia i Francja w obawie przed zagarnięciem wpływów w Imperium przez Rosję stanęły po stronie osmańskiej. Wojnę wygrała formalnie Turcja, faktycznie Anglia i Francja, które dzięki niej dostały w „opiekę" mniejszość chrześcijańską Porty, poza tym wyczerpana finansowo Turcja utworzyła Imperialny Bank Osmański, którego współudziałowcami zostali Anglicy oraz Francuzi (dzisiejszy BNP Paribas). Odtąd zyskali oni przemożny wpływ w Imperium Osmańskim. Właśnie dlatego po zwycięstwie w Wojnie Krymskiej Imperium Osmańskie weszło w okres swego schyłku. Analogicznie jak Polska po zwycięstwie wiedeńskim.

W ramach opieki nad chrześcijanami osmańskimi zachodnie imperia zaczęły rozwijać kontrolę nad Portą. Ormianie stali się ofiarami tej polityki. Anglia czy Francja nie chciały bowiem niepodległości Armenii, lecz chciały za pomocą armeńskich chrześcijan kontrolować i szachować Portę. Dążenia te wyrażała struktura personalna Banku Osmańskiego: jego managerami najwyższego szczebla byli Europejczycy, managerami średniego szczebla Ormianie, Żydzi i Grecy, zaś muzułmanie pracowali na samym dole struktury personelu.

Zachód dążył do tego, by Ormianie wybili się społecznie w Imperium, co pozwoliłoby je lepiej kontrolować. Ormiańskie szkoły były bezpłatne, co pozwoliło Ormianom stać się najlepiej wykształconą i najbogatszą częścią Imperium.

W 1863 Ormianie otrzymali konstytucję oraz Ormiańskie Zgromadzenie Narodowe. Mogli tak jak w dawnych milletach organizować własne sądownictwo. Stało się to stymulatorem armeńskiego separatyzmu i ruchu rewolucyjnego na wzór Grecji. Ich wsparciem stała się ormiańska prasa, która mogła funkcjonować w Imperium. Sojusznikiem tego ruchu stała się Rosja, która po przegranej Wojnie Krymskiej utraciła swe dawne wpływy w Imperium, które zastąpiły Anglia i Francja. Od traktatu pokojowego w Adrianopolu z 1829 Rosja posiadała część dawnych ziem armeńskich.

W latach 80. armeński separatyzm doprowadził do wojen domowych. Rozwijały się wówczas armeńskie tajne organizacje, jak powstała w 1881 Strażnicy Ojczyzny (posługiwała się ona hasłem greckiej rewolucji: „Wolność albo śmierć").

Walka Ormian była wówczas wymierzona przede wszystkim w Kurdów, którzy żyli na ziemiach armeńskich. Od lat 60. Ormianie skarżyli się na ucisk ze strony Kurdów, który uważali za feudalny. Rząd centralny nie przykładał się natomiast, by pilnować porządku między Ormianami a Kurdami.

W 1890 powstała Ormiańska Federacja Rewolucyjna oraz armeńska partyzantka. Główną jej akcją było zbrojne zajęcie Banku Osmańskiego w 1896. Doprowadziło to do rosnących represji wobec ludności ormiańskiej, które w latach 1894-1896 pochłonęły co najmniej kilkadziesiąt tysięcy ofiar.

Czasami wiąże się te wydarzenia z ludobójstwem 1915, tyle że miały one zupełnie inny charakter. Były one pokłosiem wojen domowych i reakcją na ruch rewolucyjny. W tym samym jednak czasie, tj. w okresie 1876-1901 Ormianin, Artin Dadyan Pasha, był ministrem spraw zagranicznych Imperium. Przez cały wiek XIX głównymi architektami Imperium była ormiańska rodzina Balyan, która westernizowała osmańską architekturę. Güllü Agop był dyrektorem osmańskiego teatru.

Była to próba ratowania różnorodnego Imperium nie przez politykę wynaradawiania, lecz asymilacji osmańskiej. Wpływ europejskich nacjonalizmów sprawił, że modernizacja osmańska zakończyła się niepowodzeniem. Imperium było skazane na konflikty rozsadzających nacjonalizmów. Ostatnim gwoździem do trumny tej polityki była próba zamachu na sułtana w 1905 dokonana przez Ormiańską Federację Rewolucyjną. W zamachu bombowym w Sofii zginęło wówczas 26 osób, lecz sułtan ocalał. Tak mogła się rozpocząć I wojna światowa.

Komitet Jedności i Postępu czyli upadek idei osmańskiej

Miast tego osłabiony sułtanat został obalony przez rewolucję młodoturecką w 1908. W ten sposób zakończyła się polityka budowania wieloetnicznego narodu osmańskiego, spajanego więzami kulturowymi, i zastąpiła ją polityka nacjonalizmu tureckiego, który był reakcją wobec nacjonalizmów mniejszości narodowych.

Rewolucyjna partia młodoturecka przyjęła nazwę Komitetu Jedności i Postępu. Był to więc projekt nacjonalistyczny i całkowicie modernistyczny na wzór europejski. Organizację tę założyli studenci wojskowej akademii medycznej. Postępowy nacjonalizm oparł się na najmodniejszej idei społecznej Europy, czyli darwinizmie społecznym, który w Imperium osmańskim zetknął się z niezwykle zapalnym podłożem. Młodoturcy przyjęli więc od angielskich teoretyków darwinowską ideę walki narodów jako sposobu na przetrwanie, jedność i sukces.

Po przegranej przez Turcję I wojnie bałkańskiej w roku 1913 młodoturcy przejęli pełnię władzy. Władał wówczas nieformalny triumwirat w skład którego wszedł minister spraw wewnętrznych (od 1917 wielki wezyr) Mehmet Talaat, minister wojny Ismaił Enwer (Enwer Pasza) i minister marynarki Ahmed Dżemal (Dżemal Pasza). Wszyscy oni byli wyznawcami darwinizmu społecznego wobec mniejszości ormiańskiej, głosząc idee „naturalnej selekcji" oraz „przetrwania najlepiej przystosowanych".

Oficjalny organ prasowy partii rządzącej, Hilah Ahmet, otwarcie propagował idee darwinizmu społecznego w polityce społecznej. Można było przeczytać w nim, że „Według praw natury niższe rasy powinny się stać pożywieniem ras wyższych".

Ważnym ideologiem ludobójstwa stał się dr Nazım Bey, lekarz z Salonik. W czasie zebrania partyjnego mówił on: „Wszystkie zwierzęta i rośliny zjadają się nawzajem i przedłużają swoje życie dzięki wzajemnej destrukcji" ^{[ 1 ]}. „Jeśli satysfakcjonują nas lokalne masakry, takie jak ta w Adana z 1909… jeśli ta czystka nie jest ogólna i ostateczna, nieodmienne prowadzi to do kolejnych problemów. W związku z tym jest absolutnie koniecznym, by całkowicie wyeliminować Ormian, tak, by zniknęli z powierzchni ziemi razem z pojęciem Armenii." "Konieczna jest całkowita zagłada, by nie przetrwał ani jeden Ormianin". W czasie innego zebrania mówił: „Masakra jest niezbędna. Wszelkie nietureckie elementy, bez względu na przynależność narodową, powinny zostać wytępione." Imperium Osmańskie powinno „uwolnić swą ziemię ojczystą od dążeń tej przeklętej rasy".

Inicjatorem ludobójstwa na Ormianach stał się minister Talaat. Pisał on: „Już wcześniej zostało zakomunikowane, że rząd zdecydował o całkowitej eksterminacji wszystkich Ormian zamieszkałych w Turcji. (...) Bez względu na to, że znajdują się wśród nich kobiety, dzieci i chorzy, jakkolwiek tragiczne będą środki tej eksterminacji, bez słuchania głosu sumienia należy położyć kres ich egzystencji.(...) Ci, którzy sprzeciwią się temu rozkazowi, nie mogą być urzędnikami państwowymi."

Szacuje się, że zginęło wówczas 1-1,5 miliona ludzi. Oprawcami byli Turcy i Kurdowie.

Te same idee przejęli później Niemcy wobec Żydów. W Mińsku po masowej egzekucji Żydów, Himmler w przemowie do Einsatzgruppe B zachęcał do przyjrzenia się naturze, w której tego rodzaju walka jest czymś stałym, zarówno w świecie zwierząt, jak i roślin, a osobniki zbyt słabe do walki muszą zginąć.

Przekleństwo milczenia

Holocaust nie byłby możliwy, gdyby Hitlera nie zachęciła reakcja na ludobójstwo Ormian, które padło ofiarą zmowy milczenia po obaleniu Imperium i podziale łupów przez Anglię i Francję. Hitlerowi przypisuje się słowa: „Kto dziś pamięta o rzezi Ormian?". Dla Zachodu liczą się jedynie interesy ekonomiczne, a hasła prawoczłowiekowe podnoszone są wtedy, kiedy chodzi o wywarcie nacisku na ustępstwa ekonomiczne.

Anglia i Francja przez cały wiek grały ormiańską kartą przeciwko sułtanatowi. Podsycały i rozwijały separatyzm ormiański, czyniły z Ormian wrogów własnego państwa, które pozwalało im swobodnie kwitnąć przez kilka wieków. Za pomocą Ormian kolonizowano imperium osmańskie. Ormianin Calouste Gulbenkian uruchomił osmańskie złoża ropy naftowej dla europejskich koncernów. To on był siłą napędową powołania w 1912 Turkish Petroleum Company, które było konsorcjum europejskich spółek naftowych, które pozyskały monopol na ropę osmańską (Irak). I wojna światowa była formą gambitu ekonomicznego, w wyniku którego Wielka Brytania objęła kontrolę nad Irakiem, czyli osmańską żyłą czarnego złota.

Ormianie byli więc dla Zachodu narzędziami kolonizacji ekonomicznej Bliskiego Wschodu, a kiedy zakończyło się to dla nich tragedią — zostali porzuceni i zapomnieni. Francja i Anglia osiągnęły na Bliskim Wschodzie swoje korzyści z rozmontowania państwa osmańskiego, a straty osobowe były jedynie kosztem tego interesu.

Karykatura ukazująca brytyjskie interesy na Bliskim Wschodzie z 1895. Kobieta reprezentuje Armenię.

Ofiarą podobnej naiwności stali się Polacy, którzy swą politykę oporu wobec Niemiec budowali na papierowym sojuszu Anglii i Francji.

Było wiele powodów milczenia o ludobójstwie Ormian. Głównym powodem był fakt, że osiągnięte zostały cele kolonialne i rozbiory Imperium.

Podniesienie tego tematu mogłoby się wiązać z ujawnieniem roli Anglii i Francji tudzież Rosji w uczynieniu z Ormian wrogów państwa rozgrywających mniej lub bardziej świadomie politykę zewnętrzną.

Poza tym darwinizm społeczny, który opanował ruch młodoturecki był bez mała angielskim produktem narodowym. Zarówno darwinizm biologiczny jak i społeczny to idee opracowane przez angielskich naukowców. Co więcej, przekształcenie idei biologicznej w społeczną wyrastało z angielskich doświadczeń i walki przeciwko irlandzkiej mniejszości.

Rola Anglii w powstaniu Wielkiego Głodu w podbitej Irlandii w połowie XIX w., w wyniku którego śmierć poniosło 1 mln Irlandczyków, a kolejne 2 mln zostały zmuszone do emigracji — do dziś pozostaje przedmiotem sporu między oboma narodami. Tony Blair przeprosił Irlandczyków za „zbyt słabą" reakcję rządu londyńskiego na tragedię głodu, przyznając się już do przynajmniej zaniechania. Nie sądzę, aby to zamykało temat.

See comments (21)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto