O problemach z prawosławiem i Kozaczyzną dyskutowano żywo na sejmach, ale ... niewiele z tego wynikało, choć po śmierci Zygmunta III, za panowania Władysława IV zauważyć można pewne zmiany. W Wielkim Księstwie Litewskim planowano ustanowienie metropolii dla obydwu odłamów — unickiego w Połocku, prawosławnego — w Mohylewie. W 1635 roku już legalnie przywrócono prawosławną metropolię w Kijowie. Jej zwierzchnikiem został Piotr Mohiła.

Jednak ciągle postrzegano wiarę prawosławną jako uciskaną. Nie ma co ukrywać, że nierówne traktowanie religii było jedną z przyczyn ciągłego wrzenia na Ukrainie — jak sądzi Paweł Jasienica. Współczesny Chmielnickiemu autor tzw. „Latopisu naocznego świadka"pisze: "Jeden był początek i jedna przyczyna wojny Chmielnickiego, a mianowicie prześladowania prawosławia przez Lachów i wyzyskiwanie Kozaków".

A unicki duchowny dodaje: „prawosławni chrześcijanie i Kozacy Zaporoscy gotowi są przejść pod władzę Moskwy z powodu ucisku, jaki cierpią prawosławni od Polaków". ^{[ 6 ]}

W czasie powstania Chmielnickiego powtarzano wciąż postulat kierowany do strony polskiej, a dotyczący zgody na wolność religijną i na zasiadanie patriarchy prawosławnego w senacie, tak jak zasiadali w nim dostojnicy Kościoła katolickiego.

Może rzeczywiście, gdyby sprawy między Rzeczpospolitą a Kozaczyzną miały wyłącznie tło polityczno-społeczne i ekonomiczne rozwiązano by je mniej krwawo, gdy jednak dołączył się do tego czynnik religijny, sytuacja stała się niezwykle skomplikowana. Splot okoliczności, nierozwiązane problemy sprawiły, że unia brzeska stała się dla stron zainteresowanych pretekstem — dla Kozaków była to okazja dla ukazania siebie jako obrońców wiary, choć król Władysław IV wreszcie przyznał wyznawcom prawosławia te same swobody religijne co unitom. Zwracano także cerkwie. Było jednak za późno. Kozacy mimo to, wzywając do walki, czynili to w imię walki z uciskającym ich i chłopów katolicyzmem. Wszystko to — po obu stronach — sprzyjało niebezpiecznej optyce wewnętrznej wojny religijnej.

Po wybuchu powstania Chmielnickiego w 1648 r. okrucieństwo wobec „innej wiary" było przemożne. Powstańcy masowo plądrowali kościoły katolickie, księży często zabijali. Mszczono się na jezuitach.. Popi nawoływali do wojny chłopstwo kresowe. Sam Chmielnicki twierdził, że patriarcha kijowski tę wojnę błogosławił, „a kończyć Lachów kazał" ^{[ 7 ]}. Inna sprawa, że wymiar mordów na Żydach także był niebywały i stanowi do dziś jeden z najczarniejszych kart antyjudaizmu.

W tym splocie okoliczności na postać tragiczną wyrastał Adam Kisiel, znany także z Sienkiewiczowskiej Trylogii, ukazany tu jako adwersarz Wiśniowieckiego (a sympatia pisarza, zgodnie zresztą z kresowym mitem, była po stronie tego ostatniego). To jeden z nielicznych nie spolszczonych wielmoży kresowych. Rusin i prawosławny, wojewoda bracławski, zwolennik pokojowego rozwiązania konfliktu z Kozaczyzną, gdy już rozgorzał na dobre, wcześniej jednak optował za stanowczym rozwiązaniem kwestii kozackiej i opowiadał się za sojuszem z Moskwą. Był zapewne najwybitniejszym przedstawicielem społeczeństwa ruskiego na kresach i rzecznikiem zgody z Rzeczpospolitą. Jemu to powierzono prowadzenie rokowań, a jego niebezpieczną podróż z lata 1648 r., kiedy to omal nie postradał życia opisuje Sienkiewicz. A jednak to właśnie jemu nie dowierzała ani strona polska, ani powstańcy i sam Chmielnicki. Podczas swej drugiej misji mających doprowadzić do ugody w lutym 1649 r. w Pejerasławiu, gdy pozycja Chmielnickiego była już silna, usłyszał oskarżenia: królewięta na kresach nabroili mnoho, a „Ty, Kisielu, kość z kości naszej, odszczepiłeś się, przestajesz z Lachy!" ^{[ 8 ]} Mimo tego incydentu, Chmielnicki otrzymał wtedy buławę hetmańską, a Kisiel, obiecał w imieniu Rzeczpospolitej wolność dla religii greckiej, amnestię dla powstańców i zwiększenie rejestru. W efekcie jednak Kisiel niewiele zdziałał, wojny trwały długo, a postulat o wolności religijnej dla prawosławnych powtarzał się stale. W umowie zborowskiej znowu pojawił się punkt mówiący o tym, że metropolita prawosławny będzie mógł sprawować urząd w Kijowie. Storpedowali ten punkt biskupi katoliccy, którzy też absolutnie nie zgadzali się na zniesienie unii. Również w czasie prac nad porozumieniem hadzickim, który był ostatnią szansą na rozumne załatwienia sprawy Ukrainy, kler katolicki wymógł jak najmniejsze ustępstwa wobec Kozaków.

Rzecz jasna rola unii brzeskiej w kontekście kozackich powstań wymaga wielu studiów, ale nie ulega wątpliwości, że zakusy na prawosławie i prześladowania tego wyznania przyczyniło się do posiania niepokojów i poczucia krzywdy na Ukrainie. Aczkolwiek nie ma wśród polskich historyków zgody co do oceny polityki wobec prawosławnego wschodu Rzeczpospolitej, warto przypomnieć ostre zdania Pawła Jasienicy, który nie tylko krytycznie oceniał unię brzeską, ale także sądził, że gdybyż wcześniej uznano Księstwo Ruskie za część składową równą Koronie i Litwie, do czego już sam rozległy obszar był wyraźnym wskazaniem, może inaczej potoczyłyby się losy Ukrainy, Litwy i Białorusi. Janusz Tazbir z kolei, badacz dziejów polskiej tolerancji religijnej (i nietolerancji) pisał, że unia „pociągnęła za sobą dyskryminację tych zwolenników Kościoła prawosławnego, którzy nie chcieli jej się podporządkować". ^{[ 9 ]}

Bilans kontrreformacji na ziemiach polskich, w tym konsekwencje unii brzeskiej nie były najlepsze; odtąd utrwalało się hasło Polak — katolik, zaś niekatolik stawał się innym, obcym, a w konsekwencji wrogiem. Z Rzeczpospolitej wygnano braci polskich, walczono z konfesją protestancką, w tym samym klimacie usztywniała się stosunek do prawosławia.

Czasy „złotej wolności" dobiegły końca. Był to proces, który trwał zanim nastało wrzenie na Ukrainie i również po nim. Proces dobitnie obrazują liczby: otóż gdy Zygmunt III do władzy monarszej doszedł — w senacie zasiadało 41 innowierców, gdy zaś umierał było ich...6! W tym jeden prawosławny.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Andrzej Bobola czyli ekumeniczna schizofrenia Zgubne podżegania papieskie

Comment on this article..   See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word