Spis treści:

• Gilgamesz z Warki czyli jak piwo stworzyło cywilizację
• Kwas — piwo chlebowe Sumerów i Słowian
• Kamon — piwo jęczmienne Słowian i Hunów
• Czy piwo karmi pomaga na karmienie?
• Chmiel — haoma Słowian
• Słowiański trop piwny w starożytnej Macedonii
• Beczułka pszenicznego Piasta czyli jak piwo stworzyło Polskę
• Wódczany upadek Polski

*

Piwo nie jest zwykłym towarem konsumpcyjnym. Wedle współczesnych badań, było głównym akceleratorem naszej cywilizacji. Mało znanym jest także fakt, że wedle najstarszej naszej kroniki Galla Anonima, Polska narodziła się wskutek ...cudu piwnego Piasta. Dlaczego piwo jest takie ważne?

Gilgamesz z Warki czyli jak piwo stworzyło cywilizację

Najstarsze pisane informacje o piwie pochodzą ze stolicy Sumeru — Uruk. Jak podaje New Scientist, ponad 5 tys. lat temu, pensję dla robotników sumeryjskich wypłacano tam w piwie (The world's oldest paycheck was cashed in beer).

Sumerowie pozostawili nam słynny Epos o Gilgameszu, który można nazwać swoistym mitem piwnym. Gilgamesz, bóg-człowiek, był władcą Uruk. Postanowił on ucywilizować dzikiego człowieka Enkidu. W tym celu wysłał jedną z kapłanek Ninkasi, bogini piwa, która nauczyła go jeść chleb i pić piwo, dzięki czemu Enkidu „stał się człowiekiem" ^{[ 1 ]}. Imię Nin-ka-si znaczy dosłownie „Pani, która wypełnia usta". W akadyjskim bogini ta zwana była Siris (uważana za córkę Ninkasi) — to z kolei słowo w semickim oznacza fermentację.

Mity nie są fikcyjnymi zmyśleniami, jak się wydawało naiwnym oświeceniowcom. Mity to metaforyczne opisy rzeczywistości, zawierające bardzo głębokie prawdy antropologiczne, kulturowe, historyczne itd. Mit o Gilgameszu i Enkidu opowiada o tym, że dawna kultura „dzikich" myśliwych-zbieraczy przekształciła się we współczesną cywilizację dzięki dwóm wynalazkom: chleba oraz ściśle z nim związanego piwa.

Przy czym chleb stworzył proste społeczności rolnicze. Złożone społeczności miejskie stworzyło piwo. Fermentacyjno-odkażający proces produkcji piwa pozwalał uporać się z ryzykiem picia „czystej" wody z lokalnych źródeł systematycznie zanieczyszczanej przez tysiące skoncentrowanych w jednym miejscu ludzi. W prahistorii piwo stało się podstawowym napojem, który pozwolił tworzyć coraz bardziej złożone społeczności, w czasach kiedy nie znano jeszcze ani współczesnych metod oczyszczania wody ani kanalizowania nieczystości. Społeczności oparte na piwie miały większą szansę przetrwania bez epidemicznego pogromu aniżeli te oparte na „czystej" wodzie.

Niektórzy naukowcy idą jeszcze dalej niż Gilgamesz. Prof. Robin Dunbar, biolog ewolucyjny z Uniwersytetu w Oksfordzie, twierdzi, że to piwo stworzyło naszą cywilizację. Uważa on, że to piwo doprowadziło do przekształcenia kultur łowiecko-zbierackich w rolnicze. Wedle dotychczasowych teorii człowiek wynalazł rolnictwo, by produkować żywność — piec chleb. A piwo pojawiło się przy okazji. Tyle że wokół, w lasach było mnóstwo żywności. W istocie, rolnictwo powstało, by warzyć piwo. Udomowienie roślin nastąpiło z chęci dostepu do alkoholu, piwo pojawiło się na świecie przed chlebem — uważa prof. Patrick McGovern, archeolog biomolekularny z Muzeum Archeologii i Antropologii Uniwersytetu w Pensylwanii. Pierwsze ślady udomowionych roślin wskazują, że była to pszenica samopsza. Powstaje z niej słaby chleb, mówią naukowcy, lecz świetnie nadaje się na piwo. Alkohol sprzyjał także wzmacnianiu więzi społecznych katalizując przekształcanie prostych społeczności pierwotnych w bardziej złożone.

Sumerowie stworzyli gospodarkę opartą piwie i chlebie: w IV tysiącleciu p.n.e. jedną połowę rocznych zbiorów zboża przeznaczali na piwo, drugą — na chleb ^{[ 2 ]}. Typowy posiłek sumeryjski składał się z chleba, zupy lub owsianki oraz piwa.

Jakie piwo pili Sumerowie? Nie zawierało ono jeszcze chmielu. Peter Damerow, niemiecki historyk nauki z Max Planck Institute for the History of Science, w publikacji Sumerian Beer: The Origins of Brewing Technology in Ancient Mesopotamia, wskazuje, że typowe sumeryjskie piwo (kas du), wytwarzane w oparciu o chleb, mogło przypominać bardziej słowiański kwas chlebowy aniżeli typowe współczesne piwo.

Uruk, które było pionierem piwnej cywilizacji, przetrwało dziś pod nazwą Warka. Odkrywca Uruk, William Loftus, pisał, że Warka to jedna z najlepiej zachowanych nazw starożytnych: „The name of Warka is derivable from Erech without unnecessary contortion. The original Hebrew word 'Erk,' or 'Ark,' is transformed into 'Warka,' either by changing the aleph into vau, or by simply prefixing the vau for the sake of euphony, as is customary in the conversion of Hebrew names to Arabic. If any dependence can be placed upon the derivation of modern from ancient names, this is more worthy of credence than most others of like nature…" ^{[ 3 ]}.

Powiedzmy, że jest to niezwykła ciekawostka, że na ziemiach, które są europejskim bastionem kultury piwnej, najsłynniejszym ośrodkiem piwnym jest właśnie Warka. Piwo wareckie miało monopol dostaw na warszawski ratusz. Słynna anegdota mówi o tym, że złożony chorobą Klemens VIII, który nim został papieżem był nuncjuszem apostolskim w Polsce, powiedział do modlących się wokół niego mnichów, że chce piwa z Warki. Modlący się jednak uznali, że „Piva di Warka" to nieznana im święta, której wstawiennictwa papież oczekuje, więc odpowiedzieli formułą: „Santa Piva ora pro eo" — Święta Piwo módł się za niego ^{[ 4 ]}. Wiemy oczywiście, że nazwa Warki nie wywodzi się od arki poprawionej lepszym brzmieniem, lecz od warzenia piwa, gdzie ślady tradycji browarniczych datuje się już na IX w.

Kwas — piwo chlebowe Sumerów i Słowian

Jak sumeryjskie piwo, czyli kwas chlebowy, dotarł na ziemie słowiańskie? Jest to źle zadane pytanie.

Słowianie to kultura indoeuropejska. W języku praindoeuropejskim (VI tys. p.n.e.) istnieją określenia związane z piwem, które wskazują, że już Praindoeuropejczycy warzyli piwo. Kultura praindoeuropejska jest starsza niż sumeryjska.

Jean Bottéro, czołowy asyriolog i badacz Bliskiego Wschodu, pisze: „Kas to sumeryjskie określenie piwa. Nie znamy pierwotnego znaczenia tego słowa, które może pochodzić od innego ludu (nie mamy pojęcia jakiego); prawie żadne z sumeryjskich słów określających produkcję piwa nie wydaje się być rdzenne dla języka sumeryjskiego. Proces warzenia piwa musi zatem pochodzić skądś indziej" ^{[ 5 ]}. Wbrew mniemanom, Sumerowie nie wynaleźli piwa. Nauczyli się go od kogoś innego.

Dalsze światło na tę zagadkę rzuca prof. Gordon Whittaker, niemiecki filolog z Uniwersytetu Goettingen: „Nasze najstarsze dowody pisane dotyczące piwa (sumeryjskie) używają słowa pochodzącego z języka niesumeryjskiego, które według Whittakera należy do rodziny indoeuropejskiej" ^{[ 6 ]}. Według Whittakera określenie piwa w języku sumeryjskim Kas wywodzi się z praindoeuropejskiego słowa *kwat(-s)- 'fermentować', z którego wywodzi się także prasłowiańskie słowo kvasъ 'zakwas, drożdże, ferment'. Nie jest zatem przypadkiem, że sumeryjskie piwo przypominało słowiański kwas chlebowy, skoro i jego określenie może się wywodzić od kwasu.

Kamon — jęczmienne piwo Słowian i Hunów

Uważa się, że najstarsze słowiańskie słowa zapisane zostały w kronice bizantyjskiego historyka Priskosa Panitesa w połowie V w. Opisując swoje poselstwo na dwór Attyli w 448 Priskos używa słów, jakimi posługiwali się Hunowie na określenie posiłku oraz napitków.

Priskos podaje, że po śmierci Attyli Hunowie żegnali go nad jego grobem uroczystą "stravą, jak to nazywają" ^{[ 7 ]}. Jest to słowo a przede wszystkim zwyczaj czysto słowiański, który dziś w zmienionej już postaci nazywamy z łacińska stypą. Jak podaje Encyklopedia PWN, w Polsce do XVI w. stypę określano tak jak pożegnanie Attyli: strawą. Jeszcze do XX w. miała ona miejsce właśnie nad grobem zmarłego. Priskos opisuje tutaj ziemie węgierskie, lecz obyczaje słowiańskie (relacje między Hunami a Słowianami należy więc uznać za wielce złożone).

Tradycyjna słowiańska strava w początkach XX w.

Znajdujemy też u Priskosa dwa rodzaje napojów, w jakich gustowali mieszkańcy tych ziem:

"W wioskach obficie częstowano nas jadłem: zamiast jednak pszenicy dawano nam proso, zamiast zaś wina, dawano nam napój zwany przez miejscowych medos. Towarzyszący nam obserwatorzy przynieśli nam proso i napój z jęczmienia. Barbarzyńcy nazywają go kamos".

Słowianie wyróżniali się dietą bezglutenową, co powtarza wielu ówczesnych autorów, np. relacja arabska z pocz. IX w.n.e., Ibn Rosteha podaje: „Wszyscy Słowianie są czcicielami ognia, uprawiają najwięcej prosa". Dziś na półkach z żywnością ekologiczną jako kasza jaglana.

Prof. Jerzy Strzelczyk w książce Od Prasłowian do Polaków wskazuje, że medos może być zapożyczeniem od słowiańskiego określenia miodu. Bardziej poprawne wydaje się stwierdzenie, że jest to bałtosłowiańskie określenie miodu pitnego (bałtosłow. medus, łot. medus, lit. midus, starocerkiewnosłowiański medŭ, ukr. meda).

Jeśli idzie o kamos, Gieorgij Wiernadski w książce The Origins of Russia uważa, że wywodzi się ze słowiańskiego słowa kwas, inni łączą to słowo z tureckim kumys. Tyle że kwas to piwo chlebowe, zaś kumys to ferment z kobylego mleka, tymczasem Priskos podkreśla, że kamos to napój z jęczmienia.

See comments (28)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto