Wokół filozofii politycznej Johna Stuarta Milla

Nicholas Capaldi rozpoczyna biografię Johna Stuarta Milla (1806 — 1873) ^{[ 1 ]} stwierdzeniem, że na życie filozofa miały wpływ dwa fakty: pierwszy urodził się jako syn utylitarysty Jamesa Milla ^{[ 2 ]}; drugi, zakochał się i poślubił Harriet Hardy Taylor ^{[ 3 ]}. Ojciec przeprowadził na synu eksperymentalny proces wychowania i kształcenia, by uformować go na filozofa, empiryka i liberała ^{[ 4 ]}. Pani Taylor sprawiła, że zainteresował się kwestią równouprawnia kobiet. Jako młodzieniec Mill przeżył pierwszy kryzys i rozczarowanie. Udało mu się ten stan przezwyciężyć dzięki umiejętności przeprowadzenia racjonalnego rozumowania i zredukowania swoich emocji do konkretnego problemu. Ku zdumieniu ojca, zwrócił się jednak w stronę irracjonalnej poezji Samuela Taylora Coleridge’a i Williama Wordswortha. Pod jej wpływem zaczął inaczej patrzeć na naturę człowieka ^{[ 5 ]}. Władysław Tatarkiewicz w „Historii filozofii" tak naszkicował biografię filozofa: „Życie swe Mill spędził na pracy pisarskiej, ale także na działalności politycznej w służbie liberalizmu. Był uczonym prywatnym, niezwiązanym ze szkołami akademickimi. Przez parę dziesiątków lat miał w swych rękach sprawy praktyczne i polityczne najbardziej odpowiedzialne: jako urzędnik, a później szef India House, centralnego zarządu Indii. W latach 1865 — 1868 był członkiem parlamentu. Był nie tylko jednym z najciekawszych umysłów swego stulecia, ale także jednym z najrzetelniejszych charakterów; był świętym racjonalizmu, jak go nazwał Gladstone" ^{[ 6 ]}.

Działając jako parlamentarzysta w Izbie Gmin bronił praw kobiet, robotników, mieszkańców kolonii. Występował jako orędownik prawa do wolności zgromadzeń i wolności słowa ^{[ 7 ]}. Isaiah Berlin w esejach o wolności pisze, iż za swoją powinność uznawał Mill obronę najważniejszych wartości jednostki, tj. wolności, pluralizmu i sprawiedliwości ^{[ 8 ]}. Przez całe życie próbował połączyć dwa przeciwstawne żywioły: racjonalizm — wpojony przez ojca oraz romantyzm — odkryty w poezji.

Filozofia polityczna

Punktem wyjścia analiz filozofa było przekonanie, że najważniejszym celem państwa jest zabezpieczenie szczęścia jednostkom ^{[ 9 ]}, toteż w swojej koncepcji poszerzał znacznie zakres ingerencji państwa w życie społeczne i gospodarcze, odchodząc tym samym od ideału państwa — „stróża nocnego" ^{[ 10 ]}. Przez to uznawany jest za prekursora liberalizmu socjalnego. Rząd, wskazywał, powinien podejmować inicjatywy społeczne, które będą pożyteczne tak dla jednostki, jak i społeczeństwa. Stawiał pytania kiedy władza może ograniczyć wolność indywiduów, kiedy powinna podejmować interwencję, jak konstruować ostrzeżenia, by dać możność podjęcia samodzielnej decyzji jednostce, wreszcie: „(...) jakie są właściwe granice tego, co możemy nazwać funkcją policyjną; w jakiej mierze jesteśmy uprawnieni do naruszania wolności w celu zapobiegania zbrodniom lub nieszczęśliwym wypadkom" ^{[ 11 ]}. I dalej odpowiadał: „Jedną z bezspornych funkcji rządu jest przedsięwzięcie środków ostrożności przeciw zbrodni przed jej popełnieniem, jak również wykrycie i ukaranie jej, gdy już została dokonana" ^{[ 12 ]}. Postulował, że państwo może i powinno interweniować w pewne obszary życia społecznego, choćby w prawo pracy, był bowiem zdania, że bez jego wpływu najsłabsi będą w tych obszarach pokrzywdzeni. Co więcej, nawet jeśli taka ingerencja ograniczy swobodę działania niektórych osób, to rozszerzy się ona dla znacznej większości ^{[ 13 ]}. Innym z przejawów takiej działalności państwa dla dobra publicznego winna być kontrola zgromadzeń, choć nie ich zakazywanie. Mill pisał: „Każdemu powinno być wolno robić, co mu się podoba, w swoich własnych sprawach; ale nie powinno mu być wolno robić, co mu się podoba, w imieniu drugich pod pretekstem, że ich sprawy są jego własnymi sprawami. Państwo jest obowiązane szanować wolność każdego w rzeczach szczególnie go obchodzących, lecz czujnie kontrolować wykonywanie władzy nad innymi, jaką mu powierzą" ^{[ 14 ]}.

W życiu społecznym interwencjonizm państwa winien objawiać się w podejmowaniu usług publicznych korzystnych dla całej wspólnoty (np. naprawa dróg, budowa mostów). Szczególnie istotna jest jednak publiczna oświata. Bowiem tylko wyedukowana jednostka jest w stanie podejmować w miarę świadome decyzje. Dlatego też, mimo, iż głosił postulat szeroko rozumianego prawa wyborczego, to jednak wprowadzał cenzus wykształcenia ^{[ 15 ]}. Zatem najpierw edukacja, a potem prawa wyborcze. Filozof chciał uniknąć w ten sposób wpływu ludzi niewykształconych na ciała przedstawicielskie odpowiedzialne za tworzenie praw, mających wpływ na rozwój społeczeństwa. Postulował wprowadzenie głosów dodatkowych dla osób wykształconych. Uważał, że prawa wyborczego nie powinny posiadać niewykształcone jednostki oraz takie, które są niezdolne do samodzielnego utrzymania się, tj. zadbania o siebie i swoją rodzinę. Była to pewna forma cenzusu majątkowego. Odmawiał prawa wyborczego kryminalistom. Uważał, że na człowieku wykształconym spoczywa obowiązek odpowiedzialności za wspólnotę polityczną ^{[ 16 ]}. Udział jednostek w procesie wyborczym, a następnie w organach przedstawicielskich był zdaniem filozofa właściwą formą demokracji partycypacyjnej. Obstawał przy proporcjonalnym systemie wyborczym. Uważał, iż tak wyłonione ciało przedstawicielskie będzie dbać najlepiej o interesy poszczególnych grup i całości. Był świadomy destrukcyjnego charakteru systemu partyjnego. Martwił się faktem, że partie nie odzwierciedlają opinii publicznej i zniekształcają istotę stanowienia prawa, innymi słowy, nadużyciami, jakie pojawiają się przy wpływie biurokracji partyjnej na prace parlamentu. Legislatywa, jak pokazywał, bywa paraliżowana przez bieżącą politykę, walkę grup interesów i partyjną. I dlatego tworzone prawo zamiast być abstrakcyjną regułą odzwierciedla preferencje zwycięskich grup. Mimo tych wad demokracji, zdawał sobie sprawę, iż jest to ustrój najlepiej chroniący jednostkę. Stąd za najlepszą formę ustroju politycznego uważał filozof właśnie demokrację liberalną. Akcentował potrzebę zabezpieczania praw mniejszości przed rządami większości. Pisał: „Podobnie jak inne tyranie, tyrania większości budziła z początku i budzi jeszcze pospolicie obawę głównie wtedy, gdy znajduje wyraz w zarządzeniach władz publicznych" ^{[ 17 ]}. Paweł Śpiewak tak streścił pogląd filozofa na temat demokracji: „Ponad sto pięćdziesiąt lat temu John Stuart Mill zalecał, by dostęp do legislatury zdobyły opinie oryginalne i twórcze, a reprezentowane przez grupy mniejszościowe w istniejących okręgach wyborczych" ^{[ 18 ]}. Demokracja w tym sensie wychowuje ku działaniu, sprzeciwiając się bierności. Demokracja jawi sie autorowi „O rządzie reprezentatywnym" jako ustrój umożliwiający najpełniejszą realizację wolności politycznej ^{[ 19 ]}.

[ 2 ] James Mill (1773 — 1836) — filozof, utylitarysta, zwolennik Jeremiego Benthama. Więcej o Jamesie Millu w Stanford Encyclopedia of Philosophy. Źródło: http://plato.stanford.edu/entries/james-mill/ (2011-04-03).

[ 3 ] Harriet Hardy Taylor (1807 — 1853) — pisarka, feministka, żona Johna St. Milla. Więcej o Harriet Hardy Taylor w Stanford Encyclopedia of Philosophy. Źródło: http://plato.stanford.edu/entries/harriet-mill/ (2011-04-03).

[ 4 ] Berlin opisywał reżim wychowawczy stosowany wobec Milla: „Chłopiec w wieku pięciu lat znał już grekę, jako ośmiolatek władał łaciną i zgłębiał tajniki algebry. Karmiono go wedle ściśle racjonalnej, opracowanej przez ojca diety, na którą złożyły się nauki przyrodnicze i literatura klasyczna. Wzbraniana mu była wszelka religia, wszelka metafizyka, wszelka poezja, wszystko to, co Bentham określił jako nagromadzenie ludzkiej głupoty i błędów. Ze sztuk swobodnie mógł się nurzać jedynie w muzyce, tej bowiem niełatwo było dezinterpretować realny świat". I. Berlin: Cztery eseje o wolności, Zysk i S — ka, Poznań 2000, s. 243.

[ 9 ] Mill podkreślał, że każdy sam potrafi według własnych potrzeb, swojej hierarchii wartości osądzić co jest dla niego najlepsze: „(...) Każdy jest stróżem swoich praw i interesów". B. Sobolewska, M. Sobolewski: Myśl polityczna XIX i XX w. Liberalizm, PWN, Warszawa1978, s. 82.

[ 10 ] R. Ludwikowski i J. Woleński pisali: „Pod wpływem Comte’a i przyszłej żony rozszerzył znacznie badania nad społeczeństwem, relacjami miedzy jednostką a państwem; jak później pisał, przemyślał głębiej problem biologicznych i społecznych uwarunkowań człowieka". R. Ludwikowski, J. Woleński: J. S. Mill, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979, s. 10.

[ 15 ] B. i M. Sobolewscy ocenili: „Mill wprawdzie był zwolennikiem powszechnego prawa wyborczego i występował przeciw wszelkim cenzusom, majątkowym (przy wyborach parlamentarnych, w samorządzie dopuszczał bowiem cenzus podatkowy) — niemniej uważał, że posłami do parlamentu powinni być ludzie z klas wykształconych i posiadających, naturalną elitę polityczną". B. Sobolewska M. Sobolewski: op. cit., s. 85.

[ 17 ] Tenże: „Utylitaryzm…", op. cit., s. 122. Dokładną analizę koncepcji Milla znajdziemy w D.F. Thompson: John Stuart Mill and Representative Government, Princeton University Press, Princeton 1976, s. 69 — 77.

[ 19 ] Jak powiada Ryszard Legutko: „Demokracja nie przedstawia się ani lepiej, ani gorzej w świetle takiej analizy [w sporze o najlepszy ustrój]. Nie znajdowała wielu zwolenników wśród wybitnych autorów starożytnej Grecji, ale też inne ustroje nie cieszyły się szczególnymi względami. Ważne jest jednak, iż słabości, jakie dostrzeżono w ustroju demokratycznym stały się stałym elementem myślenia politycznego na następne stulecia. Analizy polityczne licznych teoretyków nowożytności takich jak Montesquieu, Ojcowie Założyciele, Tocqueville, John Stuart Mill, Ortega czy Hayek zawierały wątki, które współgrały z tym, co opisano w starożytności. Zmiana formuły demokracji z bezpośredniej na przedstawicielską — nie zmieniła wiele w standardowych zarzutach. A wśród słabości wymieniano: arbitralność zachowań wyborczych demosu, tyranię większości, zagrożenie dla wolności jednostki, pospolitość zachowań i obyczaju, polityzacje prawa". R. Legutko: „Demokracja i republika", w: „Tezeusze", http://www.tezeusz.pl/cms/tz/index.php?id=717 (2011-04-03).

Dziecko racjonalizmu

Filozofia polityczna