Czynności urzędowe, związane m.in. z zajmowaniem majątków poklasztornych przez administrację państwową, odnawianiem zaniedbanych kościołów, objęciem prezesury Senatu (1818 r.), czy otwarciem Uniwersytetu Warszawskiego, nie odciągnęły Potockiego od działalności publicystycznej.

Klimat polityczny Królestwa stawał się jednak coraz mniej liberalny; 22 maja 1819 r. namiestnik Zajączek podpisał sprzeczny z konstytucją ^{[ 11 ]} dekret, ustanawiający cenzurę w celu „ukrócenia nadużyć". Wówczas to na łamach „Tygodnika Wileńskiego" ukazał się „List filozoficznego próżniaka wileńskiego", napisany przez Jędrzeja Śniadeckiego. ^{[ 12 ]} Autor wskazywał, iż „Akademia Smorgońska, Pacanowska i kompania pracują nad wygaszeniem światła", a tymczasem Świstek milczy. Odpowiedzią na wezwanie Śniadeckiego „A ty śpisz Świstku?" stała się właśnie powieść „Podróż do Ciemnogrodu", w której autor postanowił „ukazać mniemaną szczęśliwość" dawnych wieków, o których powrocie marzyły koła konserwatywne.

W lutym 1820 r. ukazał się tom I, w maju tom II, tom III w połowie czerwca, a tom IV pod koniec sierpnia. Powieść ta nawiązywała zarówno do „Świstka Krytycznego", jak też do innych doświadczeń literackich autora, mieszcząc się w nurcie oświeceniowej powieści moralizatorskiej. Fikcyjny dziennik podróży do krainy ciemnogrodzkiej został uznany za „ostatnią tak pełną i konsekwentną manifestację Oświecenia w literaturze polskiej" ^{[ 13 ]}, za dzieło zawierające zakamuflowane akcenty libertyńskie. Dodajmy, że jest to libertynizm arystokratyczny, reprezentowany przez osobę, stojącą na szczycie społecznej hierarchii, a przez to niezależną od otoczenia i wiodącą życie, pozbawione trosk materialnych. Libertynizm ówczesnych arystokratów charakteryzował się zamiłowaniem do życia w zaciszu ^{[ 14 ]}, z dala od zgiełku świata.

Wojciech Turski w wierszu „Do Jaśnie Wielmożnego Hrabi Stanisława Potockiego" stwierdził, że wilanowskie mieszkanie Potockiego, pełne dzieł sztuki i pamiątek z licznych podróży, jest dlań droższe od raju:  
"Takich więc moje po mym zgonie cienie  
Chciałbym, by mogły używać rozkoszy,  
A kiedy z nich mię ma wyzuć zbawienie,  
Pokój twój miałbym nad zastępy droższy." ^{[ 15 ]}  

Dodajmy, że miejscem, w którym najchętniej spotykali się magnaccy libertyni, był warszawski pałac Potockich.

O prestiżu, jakim cieszył się S.K. Potocki w intelektualnym środowisku Warszawy świadczyć może choćby pośmiertne uczczenie go zasadzeniem pamiątkowych drzew: „Niech w tym Gucinie, w którym Stanisław Potocki ostatnich dni swoich z upodobaniem pośród szczodrot powabnego przyrodzenia dopędzał, wierzbowym płotem ogrodzony będzie Pałac Wspomnienia. Niech tam w przyszłej jesieni i następnej wiośnie wkoło nie ozdobionego na głazie nagrobka godzi się przyjaciołom lub wielbicielom jego zanieść i zasadzić w rzędach i odstępach, ku temu przeznaczonych, każdemu po jednym drzewku, bądź owocowym, bądź leśnym, i te przez dwa lata pielęgnować. Niech na blisko przygotowanym kamieniu imiona ich wyryte być mogą. A ponieważ śmierć dwóch znamienitych braci w jednym połączyła grobie, niech i drugie drzewo wolno będzie wspomnieniu Ignacego Potockiego poświęcić od tych, w których sercu jeszcze to lube czuwa wspomnienie." ^{[ 16 ]}

W przeciwieństwie do rewolucyjnego, buntowniczego libertynizmu ubogiego intelektualisty, Jakuba Jasińskiego (który zresztą był w latach 1785-87 guwernerem w domu Potockich), libertynizm Potockiego miał charakter intelektualnej refleksji w duchu epikurejskim. W „Wierszu do młodych kobiet" Potocki pisał:  
"Bierzmy dzień, jaki bogowie nam dają,  
Losy śmiertelnych wszak jutra nie znają." ^{[ 17 ]}

Chrześcijańską tezę o wyłączności zbawienia przez Chrystusa i Kościół Potocki zdecydowanie odrzucał, uważając ją za sposób na gromadzenie bogactw przez duchownych:
"I me grzechy łatwo zgładzi,  
Byle bym nie zapomniał w swoim testamencie  
Świętą wzmiankę uczynić o jego konwencie." ^{[ 18 ]}

W poezji Potockiego pojawił się także sprzeciw wobec poglądu, iż bohaterowie starożytnej Grecji i Rzymu, choć znani ze swoich cnót, nie dostąpią zbawienia, gdyż byli poganami:
"Czyż tyle cnoty piekło wraz z zbrodnią pochłonie,  
Kiedy jej nie rozgrzeszy kapucyn przy zgonie?" ^{[ 19 ]}  

Libertyńskie akcenty były także obecne w przypisywanym Potockiemu „Psalmie pokutnym":  
"(...) Jedna wszystkim jest dobrego,  
Jedna miara jest i złego,  
My się modlim pewnie wiele,  
Legł niejeden z nas w kościele.

By nie płakać nowej straty,  
Łączmy modły wraz z armaty,  
Miejmy na pomoc pacierzy  
Tysiące bitnych żołnierzy." ^{[ 20 ]}

Jego drugą naturą był estetyzm: dbałość o piękno nadawała sens wielkim i małym sprawom, którymi się zajmował. Socjologiczne uwarunkowania libertynizmu Potockiego miały znaczący wpływ na dobór satyrycznej argumentacji, która posłużyła autorowi za oręż w walce z przeciwnikami politycznymi na łamach „Podróży do Ciemnogrodu". 

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Obraz duchowieństwa w Podróży do Ciemnogrodu Podróż do Ciemnogrodu: Wstęp

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word