Ofiara

Dość łatwo można sobie wyobrazić, jak bardzo negatywnym przeżyciem dla jednostki jest fakt stania się ofiarą przemocy. Psychologiczne badania dawno już wykazały jakie to może wywołać skutki dla życia i funkcjonowania każdej skrzywdzonej, a zwłaszcza krzywdzonej przez długi czas osoby. Okazuje się jednak, że doświadczenie agresji pozostawia też pewien ślad w strukturze i funkcji mózgu- co być może jest podłożem opisanych już skutków psychologicznych. Podobnie jak w przypadku osób używających siły, naukowcy zdecydowali się na „zajrzenie do mózgu" osób, które stały się ofiarą jakiejś formy przemocy.

Badania takie przeprowadziła grupa badaczy pod kierunkiem J. Douglasa Bremnera (Bremner, Randall, Vermetten, 1997) . Posłużono się MRI badając grupę osób, wśród których byli weterani wojenni (z PTSD), osoby bite i molestowane seksualnie w dzieciństwie. Dobrano też równoliczną grupę kontrolną. U osób z grupy eksperymentalnej zaobserwowano zmniejszenie prawostronnego hipokampa o około 8%. Wielkość ubytku okazała się proporcjonalna do stopnia zaburzeń pamięci krótkotrwałej, która także była u tych osób badana. Ubytek ten jest najprawdopodobniej spowodowany stałym, nadmiernym poziomemhormonów stresowych wydzielanych przez korę nadnerczy - przede wszystkim kortyzolu. Doniesienia o ubytku hipokampa zaobserwowanym u osób długo maltretowanym lub wykorzystywanym seksualnie pochodzą także z badań innych grup badawczych. Zmiany w obrębie tej struktury mózgu można wytłumaczyć w ten sposób: jest to część mózgu bardzo wrażliwa na działanie glikokortykoidów, które uwalniają glutaminian, odcinają dopływ glukozy komórkom hipokampa i tym samym przyczyniają siędo ich obumarcia. Poziom kortyzolu u badanych nie musi być znacznie podwyższony. Dzienny wzór wydzielania kortyzolu był jednak wyraźniej zarysowany, a ponadto odkryto w tej grupie większą, niż w normie grupę receptorów glikokortykoidowych, podwzgórze wydziela zaś więcej CRF (kortykotropiny). To też wskazuje na znaczne zaburzenia w obrębie układu podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowego będącego jednym z ważniejszych, mózgowych czynników reakcji stresowych.

Można by się spodziewać, że wartościową z przystosowawczego punktu widzenia reakcją organizmu na ból i stres byłoby chronienie ciała przed dodatkowym bólem. W mózgu znajdują się substancje chemiczne — endorfiny i enkefaliny -, które są właśnie mózgowymi „środkami przeciwbólowymi". Z drugiej strony, można wspomnieć, że u osób z PTSD obserwuje się pewnego rodzaju ogólne znieczulenie, przytępienie emocjonalne, odrętwienie. Badania dowodzą, że u tych jednostek w znacznym nasileniu pracują mechanizmy opiatowe, które nie są powstrzymywane, więc wydzielanie endorfin może nie mieć w tym przypadku przystosowawczego charakteru a przyczyniać się do powstawania właśnie swoistego odrętwienia psychicznego (Niehoff, 2001). Bardzo ważny jest też problem innego rodzaju. Otóż u osoby będącej ofiarą przemocy dochodzi do znacznie podwyższonego wydzielania neurotransmiterów związanych z reakcjami stresowymi — przede wszystkim noradrenaliny. Ten „zalew" noradrenalinowy wywołuje w mózgu „stan alarmowy", co z kolei wywołuje reakcje wsteczną, która ogarnia w końcu genom neuronalny. Włączają się wówczas białka c-fos i inne wczesne geny bezpośrednie kodujące czynniki transkrypcji DNA. Te czynniki transkrypcji mogą regulować przyszłą ekspresje receptorów syntetyzujących przekaźniki enzymów i białek ważnych dla funkcji i struktury synaps. W związku z tym możliwe jest nie tylko zakłócenie funkcji na poziomie komórek nerwowych danego obszaru, ale też przemodelowanie mózgowego „systemu wczesnego ostrzegania" (Pezzone, Lee, Hoffman i in., 1993). Mierzony u pacjentów z PTSD poziom noradrenaliny w moczu jest o wiele większy, niż u np. chorych na schizofrenie. Osoby będące ofiarami agresji, cierpiące na PTSD w pewnych warunkach mogą być nadwrażliwe, każdy bodziec kojarzony z przemocą (choć asocjacja ta może być u nich zupełnie nie prawidłowa), co powoduje stale podwyższoną wrażliwość, nadmierna, słabiej kontrolowaną reaktywność, a z drugiej strony mogą wydawać się nadmiernie znieczulone. Obie te charakterystyki jasno wskazują, że ich mózgowe systemy alarmowo-aktywujące są wyraźnie zaburzone.

Opisując funkcjonowanie mózgu ofiar przemocy, można także zaryzykować pewną hipotezę dotyczącą specyfiki zachowania tych osób opierając się na badaniach i teorii Josepha Le Doux. Badacz ten skoncentrował się na części układu limbicznegozwanego ciałem migdałowatym. Le Doux (Le Doux, 2000) stworzył teorię wyjaśniającą wiele specyficznych aspektów „pamięci emocjonalnej". Według niego, to właśnie ciało migdałowate przechowuje pamięć o przeżytych emocjach (zwłaszcza lęku) i sytuacji w jakich były one przeżywane. Chodzi jednak o to, że jest to system bardzo uproszczony, przetwarzający informacje na bardzo podstawowym, zgrubnym poziomie. Za to ma on duże znaczenie dla zachowania. Otóż, ciało migdałowate jako część starszych partii mózgu rozwija się dużo wcześniej też w ontogenezie, niż inne mózgowe systemy pamięci. Oznacza to zatem, iż najwcześniej zapamiętujemy emocje — te silne i często negatywne, a z drugiej strony nie jesteśmy do końca świadomi z jaką konkretnie sytuacją były one związane (-skutek znacznej generalizacji). Ważne jest także to, że w dalszym życiu każdy bodziec, nowa informacja docierająca do mózgu jest najpierw porównywana pod względem swojego znaczenia emocjonalnego z materiałem zgromadzonym w pamięci emocjonalnej, a potem na podstawie wyniku tego porównania jest dostosowana emocjonalna reakcja. Wynika z tego, że: po pierwsze - uzasadnione jest twierdzenie psychoanalityków dotyczące znaczenia i wpływu wczesnych przeżyć (zwłaszcza traumy) dla dalszego życia, a po drugie - emocjonalne odnoszenie do całej otaczającej rzeczywistości, przede wszystkim społecznej, osób będących ofiarami przemocy może być zupełnie odmienne ze względu na skłonność do zgeneralizowanych reakcji lękowych.

Nasuwa się na zakończenie jeden wniosek. Agresja, i ta która dla jednych jest sposobem rozwiązywania problemów, i ta która jest powodem czyjegoś bólu, jest zachowaniem mającym swe podstawy biologiczne. Pytanie, na ile powinno się je traktować jako przyczyny, a na ile jako płaszczyznę rozumienia tego zagadnienia pozostaje otwarte, z pewnością jednak nie można bagatelizować zebranych dotąd wyników badań, zwłaszcza jeśli się pamięta, że profesjonalne badania mózgowych podstaw zachowania prawdopodobnie dopiero się rozwiną. Wszystkie dotychczasowe przynosiły odpowiedzi potwierdzające wpływ funkcjonowania mózgu na zachowania agresywne — przynajmniej u tych, którzy wielokrotnie przejawiali skłonności dobrutalnej przemocy. Nie można też zapomnieć, iż ofiary agresji także przechowują w mózgu świadectwo takich wydarzeń i nie wykluczone, że w najbliższym czasie znajdą się środki medyczne, które będą mogły znacznie zmniejszyć szkody, jakie wyrządziła im czyjaś agresja.

Bibliografia:

• Bremner J. D., Randall P., Vermetten E.: Magnetic resonance imaging-based measurment of hippocampal volume in posttraumatic stress disorder related tochildhood physical and sexual abuse — A preliminary report. Biological Psychiatry 1997, 41,23-32.

• Damasio A. R.: Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg. Rebis, Poznań: Rebis 1999

• Herzyk A.: Mózg, emocje, uczucia. Analiza neuropsychologiczna. Lublin: Wyd. UMCS 2000

• Hooton E. A.: Crime and man. W. W. Norton 1939.

• LeDoux J.: Mózg emocjonalny. Poznań: Media Rodzina 2000.

• Ledwoch B.: Problemy emocjonalne dziecka z dysleksją rozwojową. W: Neuropsychologia emocji — poglądy, badania, klinika. Red.: A. Herzyk, A. Borkowska. Lublin: Wyd. UMCS 1999, 191 — 207.

• Lombrozo C.: Człowiek i zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysdykcji i dyscypliny więziennej. Warszawa: PWN 1981.

• Niehoff D.: Biologia przemocy. Poznań: Media Rodzina 2001.

• Pezzone M. A., Lee W., Hoffman G. E. i in.: Activation of brainsteem catecholaminergic neurons by conditioned and unconditioned averive stimuli as revealed by c-fos immunoreacctivity. Brain Research 1993, 606,310-318.

• Pospiszyl K.: Psychopatia. Warszawa: PWN 1985.

• Raine A.: The psychopatology of crime. New York: Academic Press 1993.

• Sheldon W. H., Hartl E. M., McDermont E.: Varieties of deliquent youth. New York: Harper and Brothers 1949.

• Steuden M.: Teorie funkcjonowania płatów czołowych. W: Wykłady z psychologii w KUL T. 5. Red.: A. Januszewski, Z. Uchnast, T. Witkowski. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1991.

• Volkov N. D., Tankredi L.: Neural substrates of violent behavior : A preliminary study with position emissin tomography. British Journal of Psychiatry 1987, 151, 673-688.

• Walsh K.: Neuropsychologia kliniczna. Warszawa: PWN 1999.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Biologia moralności Modele neurobiologiczne a zagadnienie osobowości

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Krukow Paweł Krukow, psycholog, pracownik akademicki UMCS (Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii Instytutu Psychologii). Interesuje się neuronaukami i filozofią nauki.  Private site  Number of texts in service: 19  Show other texts of this author  Newest author's article: Neuropsychologia „Ja”