Wnikliwej i wszechstronnej analizy przepisów zarządzeń Ministra Edukacji Narodowej: nr 31 z dnia 27 sierpnia 1990 r. uchylającego zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania w sprawie umożliwienia dzieciom i młodzieży szkolnej uczestniczenia w katechezie parafialnej (Dz. Urz. MEN z dnia 8 września 1990 r.) oraz zarządzenie z dnia 22 czerwca 1995 r. w sprawie wynagradzania nauczycieli (M. P. 1995 r. Nr 31 poz. 366), a także zarządzenie z dnia 24 kwietnia 1996 r. w sprawie szczegółowego zakresu uprawnień i obowiązków nauczycieli i wychowawców zatrudnionych w szkołach (placówkach) prowadzonych przez osoby prawne Kościoła Katolickiego (M. P. 1996 r. Nr 30 poz. 316), Sąd Najwyższy dokonał w uzasadnieniach powołanych wyżej wyroków z dnia 30 lipca 1997 r. oraz z dnia 3 września 2000 r. Skład rozstrzygający przedstawione zagadnienie w pełni podziela ich argumentację przemawiającą za odstąpieniem od stanowiska przyjętego w uchwale II UZP 2/92, dlatego nie ma potrzeby jej powtórzenia.

Uzupełnienie odpowiedzi na przedstawioną wątpliwość dotyczącą stosowania przepisów zarządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 kwietnia 1996 r. do "działalności katechetycznej sprzed roku szkolnego 1990/91" można natomiast znaleźć w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. 1983 r. Nr 8 poz. 43) oraz w jego historycznej wykładni.

Dekretem Rady Państwa z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. 1954 r. Nr 30 poz. 116) ustalono dwie kategorie pracowników. Pierwsza obejmowała — zatrudnionych pod ziemią oraz w warunkach szkodliwych dla zdrowia, druga wszystkich pozostałych. Rodzaje prac objętych pierwszą kategorią oraz warunki zaliczania pracowników do niej określała Rada Ministrów w drodze rozporządzenia. Stosownie do jednolitego tekstu dekretu Rady Państwa (Dz. U. 1958 r. Nr 23 poz. 97) nauczyciele zostali zaliczeni do pierwszej kategorii zatrudnienia. Powołane wyżej rozporządzenie z dnia 7 lutego 1983 r. pojęcie "pracownicy I kategorii" zastąpiło określeniem "zatrudnieni w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze"; nauczyciel, wychowawca lub inny pracownik pedagogiczny wykonujący pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 pkt 1-7 Karty Nauczyciela, określoną w tej ustawie jako praca pierwszej kategorii zatrudnienia jest uważany za wykonującego pracę w szczególnym charakterze (§ 15). Stosownie natomiast do § 19 tego rozporządzenia — przy ustalaniu okresów pracy, o których mowa w § 2 (a więc okresów pracy w szczególnym charakterze, w określonym wymiarze czasu pracy) uwzględnia się również okresy takiej pracy, wykonywanej przed dniem wejścia w życie rozporządzenia. W poprzednich aktach normatywnych brak było przepisów nakazujących przy ustalaniu prawa do świadczeń emerytalno — rentowych uwzględnianie, jako zatrudnienia pierwszej kategorii, pracy wykonywanej na określonym stanowisku zanim zostało ono objęte wykazem prac szkodliwych dla zdrowia. W latach 1954-1983 wykazy te były wielokrotnie zmieniane, rozszerzane na nowe grupy pracowników i w okresie tym ukształtowała się praktyka organów rentowych i sądów ubezpieczeń społecznych, że nowe wykazy mają zastosowanie również do osób, które taką pracę wykonywały przed datą wejścia w życie tychże wykazów. Data ta oznaczała jedynie to, że świadczenia przysługujące z tytułu pracy pierwszej kategorii nie mogły być przyznane za okres wcześniejszy.

Skład podejmujący uchwałę podziela również podniesione w uzasadnieniach wyroków SN z dnia 30 lipca 1997 r. II UKN 201/97 (OSNAPiUS 1998/11 poz. 347) oraz z dnia 3 września 2000 r. II UKN 661/99 (OSNAPiUS 2002/4 poz. 93) i w wyroku w sprawie II UKN 663/99 argumenty przemawiające za jednakowym traktowaniem nauczycieli religii przez cały okres prowadzenia tej nauki, niezależnie od narzucanych jej rygorów. Nakaz jej nauczania wyłącznie poza szkołami państwowymi nie może decydować o odmiennym traktowaniu "stanów faktycznych sprzed 1 września 1990 r. i po tej dacie — skoro rodzaj i sposób wykonywania, cel i znaczenie nauki religii, było w każdym czasie identyczne".

W uzupełnieniu powyższych uwag warto też przypomnieć rozważania Trybunału Konstytucyjnego w orzeczeniu z dnia 30 stycznia 1991 r. K. 11/90 (OTK 1991/I poz. 2), wydanym na wniosek rzecznika Praw Obywatelskich, w którym Trybunał uznał, że Instrukcja Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 sierpnia 1990 r., dotycząca powrotu nauczania religii do szkoły w roku szkolnym 1990/91 nie jest niezgodna z art. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. rozwoju systemu oświaty i wychowania (...) oraz jest zgodna z Konstytucją, a także z ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. 1989 r. Nr 29 poz. 155 ze zm.). W rozważaniach swych Trybunał uwzględnił również stan prawny i faktyczny w okresie poprzedzającym wejście w życie tej ustawy oraz instrukcji, jak i zakresie praw obywateli wynikających z art. 82 ust. 1 wówczas obowiązujących przepisów konstytucyjnych. Trybunał stwierdził też to, co Sąd Najwyższy podkreślił już wyżej, że stan ten, ukształtowany przez art. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju oświaty i wychowania oraz przez wydane do niej akty wykonawcze, które "w sposób niechlubny i nielegalny" - zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich — wyeliminowały ze szkół naukę religii, w znacznym stopniu ograniczał konstytucyjnie gwarantowaną wolność sumienia i wyznania obywateli oraz utrudniał kościołom i innym związkom wyznaniowym wypełnienie ich funkcji. Nie można też pominąć, że był niezgodny z ratyfikowanymi przez Polskę aktami prawa międzynarodowego, między innymi z art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 10 grudnia 1948 r. W ocenie Trybunału — państwo nie może uchylać się od obowiązku zapewnienia takiego wychowania religijnego i w takim miejscu, aby to odpowiadało woli rodziców. Z obowiązku tego państwo nie jest zwolnione nawet wtedy, gdy na skutek jego zaniedbań w tej dziedzinie, instytucja kościelna zaczyna zastępczo organizować wychowanie religijne — wobec braku innych możliwości — na własnym terenie. To orzeczenie Trybunału, podjęte na tle zasady równości, zachowało w pełni swą aktualność po wejściu w życie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., która w art. 32 stanowi, że wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Zasada ta, w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego polega na tym, że wszystkie podmioty prawa (adresaci norm prawnych) charakteryzujące się daną cechą istotną w równym stopniu — mają być równo traktowani (por. wyrok z dnia 21 września 1999 r. K 6/98 OTK ZU 1999/6 poz. 117 i orzecznictwo w nim cytowane).

Zdaniem Sądu Najwyższego, w składzie rozstrzygającym przedstawione zagadnienie prawne, nie ma podstaw ani prawnych, ani aksjologicznych do różnego traktowania katechizacji (nauki religii), ani w zależności od tego, kto był jej nauczycielem, ani od miejsca, gdzie się odbywała, w szkole, czy też w parafii. Treść podjętej uchwały jest zbieżna ze stanowiskiem Prokuratury Krajowej wyrażonym w jej wniosku z dnia 7 czerwca 2001 r., natomiast organ rentowy wnosząc o udzielenie odpowiedzi przeczącej nie przedstawił pisemnie swego stanowiska. Wprawdzie nie miało to znaczenia dla podjęcia uchwały, jednakże nie sposób nie zwrócić uwagi na to, że do Sądu Najwyższego w latach 1990-1996 w sprawach o świadczenia emerytalno-rentowe dla katechetów nie została wniesiona ani jedna rewizja nadzwyczajna, a w latach 1997-2000 tylko cztery kasacje. Może to wskazywać, że zarówno praktyka organów rentowych, jak i orzecznictwo sądów powszechnych poszły w innym kierunku niż wskazany w wyżej omówionej uchwale II UZP 2/92. Do takiego wniosku prowadzi także i to, że w trzech sprawach dotyczących duchownych katechetów kasację wniósł ten sam Oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, natomiast tylko w jednej sprawie Sąd orzekający merytorycznie, odmawiając świeckiemu katechecie przyznania emerytury na podstawie art. 88 Karty Nauczyciela, powołał się na tę uchwałę.

Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę przytoczoną w sentencji.

*

GLOSA: Ślebzak Krzysztof

Ze względu na treść sentencji oraz przeprowadzoną w uzasadnieniu wykładnię obowiązujących przepisów, glosowana uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2001 r. (III ZP 32/2000), uznająca okres nauczania religii w katechizacji parafialnej w ramach stosunku pracy, przed dniem 25 października 1990 r. jako okresu pracy nauczycielskiej w rozumieniu art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. — Karta Nauczyciela (UKN), rodzi wiele wątpliwości. Po lekturze tak istotnego zarówno dla nauki, jak i praktyki rozstrzygnięcia nie sposób oprzeć się wrażeniu, że zastosowana przez Sąd Najwyższy wykładnia zmierza do ustalenia, że zespół przepisów prawnych regulujących przedmiotowe zagadnienie ma znaczenie i zakres wynikający raczej z sentencji uchwały aniżeli z ich treści. Uzasadnienie uchwały opiera się na założeniu, że punkty katechetyczne są placówkami oświatowo-wychowawczymi, prowadzenie katechezy w punktach katechetycznych jest pracą nauczycielską wykonywaną w ramach stosunku pracy oraz że praca ta spełniała przesłanki pracy w szczególnym charakterze.

Najistotniejszym zagadnieniem, którego rozstrzygnięcie ma kluczowe znaczenie dla podjętej uchwały, jest interpretacja przepisów ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (UoPKK), w szczególności art. 21, zgodnie z którym do nauczycieli i wychowawców zatrudnionych w szkołach i innych placówkach oświatowo-wychowawczych oraz placówkach opiekuńczo-wychowawczych prowadzonych przez kościelne osoby prawne stosuje się prawa i obowiązki ustalone dla nauczycieli i wychowawców zatrudnionych w państwowych szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych oraz opiekuńczo-wychowawczych, a więc określonych ustawą — Karta Nauczyciela. Oznacza to, że spełnienie opisanych przesłanek uprawnia m.in. do nabycia przez katechetów świadczeń, o których mowa w art. 88 UKN. Uzasadnione musi być zatem twierdzenie, że katecheta to nauczyciel oraz że punkt katechetyczny to placówka oświatowo-wychowawcza prowadzona przez kościelną osobę prawną. Przeprowadzona przez SN w uzasadnieniu uchwały interpretacja art. 21 UoPKK nie uwzględnia wewnętrznej systematyki cytowanego aktu prawotwórczego.

Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w sposób wyraźny i jednoznaczny oddziela od siebie punkt katechetyczny, o którym mowa w art. 19 ustawy, od placówki oświatowo-wychowawczej (art. 21). Z punktu widzenia poprawności wykładni systemowej, jaką w tym przypadku należałoby zastosować, trzeba zauważyć, że oba artykuły zamieszczone zostały w rozdziale II zatytułowanym "Katecheza i szkolnictwo". I tak art. 18 i art. 19 UoPKK regulują kwestie związane z katechezą, art. 20-24 UoPKK zajmują się z kolei szkolnictwem prowadzonym przez kościelne osoby prawne, w ramach którego wyróżnia się szkoły, placówki oświatowo-wychowawcze i opiekuńczo-wychowawcze. Ustawodawca tylko w przypadku drugiej kategorii działalności kościelnych osób prawnych przyznał nauczycielom i wychowawcom status prawny wynikający z Karty Nauczyciela. Tezę tę potwierdza również wykładnia historyczna art. 21 UoPKK, którą można przeprowadzić w oparciu o cytowane w uzasadnieniu stanowisko Sekretariatu Episkopatu Polski z 29 maja 1992 r., mówiące, że "władze Kościoła nie ubiegały się o rozciągnięcie uprawnień przewidzianych w Karcie Nauczyciela na katechetów zatrudnionych w punktach katechetycznych". Oświadczenie to stanowi również dowód na okoliczność, że wprowadzaniu katechezy do szkół towarzyszyło przekonanie spełniania misji i posługi kapłańskiej, która nie może zostać sprowadzona do płaszczyzny regulacji ustawowych tak powstającego stosunku tetycznego. W dziedzinie prowadzenia katechizacji UoPKK pozostawia Kościołowi katolickiemu pełną swobodę, podkreślając, że jest to wewnętrzna sprawa Kościoła katolickiego (art. 18 ust. 3 UoPKK). Znalazło to również swój wyraz w nieodpłatności nauczania religii w pierwszych latach po jej wprowadzeniu do szkół. Niestety cytowanemu oświadczeniu, jak i powyższym okolicznościom Sąd Najwyższy nie poświęcił większej uwagi, odmawiając faktom tym doniosłości prawnej.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Emerytury katechetów - wyrok SN 3.IX.2000 Sytuacja prawna szkolnego nauczania religii

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word