Pierwsi sofiści w znacznym stopniu różnili się od stereotypu. Ukształtowani na gruncie nauk filozofów physis, obeznani ze światem i cnotą, starali się wypełnić lukę edukacyjną w Grecji. Nie traktowali jednak nauczania jako jedynego rozsądnego stylu życia, bardzo często zajmowali się polityką, prawodawstwem czy posłowaniem. Korzystając ze swych doświadczeń wygłaszali mowy, którymi starali się trafić do serc słuchaczy. Z pewnością byli doskonali w swoim fachu, gdyż zyskali sobie wielki rozgłos i popularność.

Protagoras

Ustalenie wiarygodnych dat, w których zawierałoby się życie filozofa jest dość trudne, jednakże w literaturze najczęściej pojawia się okres pomiędzy rokiem 491 a 411 p.n.e. Protagoras (podobnie jak Demokryt) nie był rodowitym Ateńczykiem, pochodził z Abdery. Powstała legenda, według której Demokryt nauczył Protagorasa filozofii, kiedy ten zarabiał na życie jako tragarz. Postać Protagorasa bardzo trafnie przedstawia Tatarkiewicz: "Był pierwszym filozofem w nowy stylu: mniej badaczem, więcej nauczycielem, mówcą, popularyzatorem". ^{[ 1 ]}

Życie sofisty pełne było sukcesów — przyjaźnił się z Peryklesem (był wychowawcą jego synów), na jego polecenie napisał prawa dla greckiej kolonii Thurioi. Obracał się w kręgach najwęższej ateńskiej elity — znał Kalliasa, Eurypidesa, Hipokratesa i wielu innych. Jego popularność nie była na rękę odpowiedzialny za przewrót oligarchów, którzy w roku 411 oskarżyli sofistę o bezbożność. Treści wyroku nie znamy, jednakże wiadomo, że Protagoras udał się na wygnanie — zginał w trakcie podróży na Sycylię. Z tą wersją zdarzeń nie zgadza się Reale, który odwołuje się do platońskiego „Protagorasa", dialogu, który przedstawia sofistę jako człowieka starego i doświadczonego. W usta Sokratesa autor wkłada takie oto słowa: "Przecież i ty, chociażeś w tym wieku i taki mądry...", a w innym miejscu Protagoras stwierdza: "Prócz tej, zachowuję i inne; tak, że bogu dzięki, żadnej nie zaznałem przykrości z tego powodu, że przyznaję się do zawodu mędrca. A ja już długie lata pracuję w tym fachu, w ogóle już dużo lat mam za sobą. Nie ma tu chyba nikogo pomiędzy wami wszystkimi, którego bym z wieku ojcem być nie mógł". ^{[ 2 ]}

Kwestia dzieł Protagorasa do dziś pozostaje niejasna. Pewne jest, że napisał dzieło O bogach (Peri theon), które miał przeczytać po raz pierwszy w domu Hipokratesa. Stało się ono po części powodem do oskarżenia sofisty o bezbożność. Po oskarżeniu filozofa nakazano spalić jego dzieła, ale albo nakaz nie był respektowany, albo też nauki sofisty były szeroko rozpowszechnione. Wiadome jest, że Diogenes Laertios wymienia bardzo wiele tytułów, których autorem miał być Protagoras. Najprawdopodobniej opus magnum sofisty było dzieło pod tytułem Antylogie w dwóch księgach, nazywane też Mowami przeciwstawnymi. Inne traktaty miały być rozdziałami tej pozycji — do najbardziej znanych należały: O bycie, Prawda albo mowy obalające, Sztuka erystyczna, O cnotach i wiele innych.

Sofista jest najbardziej znany ze swej zasady homo-mensura. Zawiera się ona w twierdzeniu, że "człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nieistniejących, że nie istnieją" ^{[ 3 ]}. Twierdzenie takie wyrasta z empirycznego doświadczenia dnia codziennego. Bardzo obrazowo przedstawia tę zasadę Platon w Teajtecie, kiedy porównuje odczucie zimna u dwóch osób. Reale podsumowuje: "[...] Protagoras bez wątpienia chciał zaprzeczyć, że istnieje jakieś absolutne kryterium, które pozwalałoby odróżnić byt od nie-bytu, prawdę od fałszu i w ogóle wszystkie wartości: kryterium jest jedynie względne i jest nim człowiek, jednostkowy człowiek [podkr. autora]". ^{[ 4 ]}

Z tejże zasady Protagoras wysnuł bardzo trafne spostrzeżenie, iż wobec każdej rzeczy możemy zastosować sądy zupełnie przeciwne. Właśnie ta dychotomia była najważniejszym elementem nauczania sofisty — nie należy zatrzymywać się wyłącznie przy jednoznacznym sądzie dotyczącym rzeczy, gdyż nie ma obiektywnego kryterium tychże. Działalność sofisty powinna koncentrować się na nauczaniu, w jaki sposób sąd zdecydowanie słabszy, przedstawić w jak najbardziej „prawdziwym" świetle. W jaki sposób obalić silniejszy sąd przeciwnika, jak mówić, do kogo się zwracać? Oto pole działalności sofistów, którzy tym samym stali się pierwszymi ludźmi, którzy świadomie zaczęli stosować socjotechnikę.

Obalanie dominujących sądów doprowadziło do wytworzenia się stereotypu o forsowaniu przez sofistów wartości złych. Jednakże w świetle powyższych wywodów takie twierdzenie nie może się utrzymać. Nauka przynosi największe korzyści, kiedy odbywa się w toku praktycznej działalności, a nie pozostaje jedynie zapisem w umyśle. Sofiści i ich uczniowie podejmowali się obrony sądów najbardziej skrajnych, a takimi są twierdzenia odbiegające od przyjętej społecznie konwencji.

Dzięki dotychczasowym wyjaśnieniom bardzo łatwo przyjdzie nam zrozumienie cnoty, której nauczania podjął się Protagoras. W dialogu Platona wypowiada on następujące słowa: "Moje nauczanie ma na oku zręczności zarówno w sprawach prywatnych — czyli jak najlepiej zarządzać własnym domem, jak i w sprawach publicznych — to znaczy jak stać się w najwyższym stopniu biegłym w kierowaniu sprawami publicznymi, i w czynach i słowach" ^{[ 5 ]}. Jak wynika z tekstu, cnota jest rozumiana jako pewna zdolność, a nie cecha, jak choćby postrzega ją chrześcijaństwo.

Protagoras jednakże obawiał się daleko idącego relatywizmu. Wychowany w społeczeństwie, które od dawien dawna szukało jasnych definicji, jego umysł, nie pozwolił na całkowite oderwanie się od z góry przyjętego punktu odniesienia. Dlatego też wprowadził obok kryterium prawdziwości (miarą jest człowiek), kryterium użyteczności, co jest przeniesieniem punktu odniesienia z człowieka, na pewną formę umowy społecznej. To, co jest przyjęte w społeczeństwie za bardziej pożyteczne (np. zdrowi ludzie), jest kryterium różnicowania rzeczy na dobre (użyteczne) i złe (mniej, bądź w ogóle nieużyteczne). Tym samym sofista stał się protoplastą utylitaryzmu, rozwiniętego na dobre dopiero w XVIII wieku.

Ostatnim zagadnieniem dotyczącym Protagorasa jest jego stosunek do bogów. Najprościej będzie przytoczyć początek jego dzieła O bogach: "O bogach nie mogę stwierdzić ani że istnieją, ani że nie istnieją, ani jaka jest ich istota i jak się przejawiają; wiele bowiem okoliczności stoi na przeszkodzie ich poznaniu, a między innymi ich niewidzialność i krótkość życia ludzkiego" ^{[ 6 ]}. Filozof nie zaprzeczał otwarcie istnieniu bogów, zauważał raczej możliwość podwójnego sądu na ich temat. Nie potrafił znaleźć dowodów na potwierdzenie tezy o istnieniu bogów. Wręcz nie mógł — wszakże jeśli miarą rzeczy jest człowiek, w jaki sposób może stwierdzić, że bogowie istnieją? Można najwyżej posłużyć się sztuką erystyczną, aby przekonać innych do swego zdania. Kryterium pragmatyczne również nie wchodzi w grę. Jego użycie można by porównać do brzytwy Ockahama, która jest koniecznym elementem dzisiejszej metodologii nauk przyrodniczych.

Gorgiasz

Gorgiasz z Leontinoi jest drugim z kolei przedstawicielem pierwszego nurtu w sofistyce. Potomni zapamiętali go głównie jako doskonałego retora, a także polityka. Sofista urodził się na Sycylii ok. 485r. przed Chrystusem. Według przekazów miał żyć ponad 100 lat — jego zaawansowany wiek podkreśla także Platon w dialogu "Gorgiasz". W Atenach pojawił się w roku 427, aby prosić o pomoc militarną dla swego miasta Leontoi. Końca żywota dokonał w Tesalii w roku 375 p.n.e.

Tradycja przekazała obraz Gorgiasza jako nauczyciela retoryki. Wpływ na to ma wspomniany dialog Platona, gdzie sofista zachwala swoją naukę, która sprawia, że "[...] to niewolnikiem będziesz miał lekarza, niewolnikiem i nauczyciela gimnastyki, a ów dorobkiewicz, pokaże się, że się dla kogoś innego dorabia: nie dla siebie, tylko dla ciebie, który potrafisz mówić i nakłaniać tłumy" ^{[ 7 ]}. Jednakże takie ujęcie sprawy trywializuje postać sofisty. Ma ono podstawy historyczne (Diogenes Laertios nie zaliczył Gorgiasza do filozofów), ale nie zapominajmy, że sofista miał przeżyć ponad 100 lat... Janina Gajda proponuje spojrzeć na postać Gorgiasza w sposób, który zaproponował W. Nestle. Dla ścisłości — chodzi o kolejne etapy, jakimi podążał rozwój sofisty, a także wnioski do jakich dochodził w każdym z nich. Oto one:

a) okres filozofii przyrody, kiedy to Gorgiasz zajmował się w szczególności problem postrzegania. Informacje te pochodzą od Platona i Teofrasta.

b) okres fascynacji koncepcjami eleatów, a zwłaszcza dialektyki Zenona z Elei. Z tego okresu pochodzi bardzo ważne dzieło sofisty pod tytułem "O niebycie albo o naturze", co jest odwróceniem tytułu dzieła Melissosa. Tym samym rozpoczyna się postrzeganie Gorgiasza jako nihilisty, co w przyszłości zaowocuje znaczącym wpływem na sceptyków.

c) ostatni okres to zwrot ku retoryce (od mniej więcej roku 400 p.n.e). Właśnie takiego sofistę poznał Platon, a następnie opisał go w swym dialogu. Powstają najlepiej znane mowy sofisty — Obrona Palamedesa i Pochwała Heleny.

Co ciekawe, w źródłach, z których korzystałem podczas pracy, niewiele wspomina się o pierwszym okresie. Jest on ledwie zaznaczony, natomiast gros uwagi autorzy poświęcają pozostałym zagadnieniom. Świadczy to o wyraźnym odrzuceniu dziedzictwa physis w twórczości sofisty. Faktycznie, najbardziej ważkich dokonań należy upatrywać w pozostałych dwóch dziedzinach (filozofii i retoryce, zwróconych wyraźnie ku człowiekowi). Nihilizm Gorgiasza jest inną odpowiedzią na pojawiający się wówczas problem wiedzy, bytu i sądów. O ile Protagoras wychodzi ze stanowiska relatywizmu, Gorgiasz wskazuje na nihilizm, czyli niemożność wydania miarodajnego i jednoznacznego sądu o rzeczach.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Sofiści Drugi okres sofistyki: Hippiasz i Antyfon

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Michał Piotrowski Student politologii Uniwersytetu Warszawskiego; brał udział w olimpiadzie filozoficznej, finalista ogólnopolskiej Olimpiady Wiedzy o UE; pochodzi z Leszna Wielkopolskiego. Członek Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów.  Number of texts in service: 19  Show other texts of this author  Newest author's article: Impeachment na przykładzie prezydenta Litwy - Rolandasa Paksasa