Znaczącymi bogami w hinduizmie są również opiekunowie stron świata, którzy rekrutują się ze starego, jeszcze wedyjskiego panteonu, jak Indra, Agni, czy Waruna. Czwartym jest Jama ­ groźny bóg śmierci. Znamienną cechą hinduizmu jest żywotność przedstawień mitycznych zwierząt; bywa, że pod takimi teriomorficznymi kształtami kryje się sam bóg. To np. Nandin, biały byk Śiwy, Garuda- wierzchowiec Wisznu, Hanuman ­ przedstawiany w postaci małpy jest uznawany za boga mądrości i uczoności, Ganesia ­ wyobrażany w postaci dziecka o głowie słonia reprezentujący nie tylko witalność świata zwierząt, ale jest pomocnikiem w przezwyciężaniu przeciwieństw i pozyskaniu pomyślności.

Należy dodać, że sposób rozumienia bóstw różni się zasadniczo w zależności od osoby wyznawcy — inaczej rozumiany jest w kulcie ludowym, inaczej w kręgach intelektualnych; bywa nawet, że młodzi wykształceni Hindusi pogardzają kultami tradycyjnymi, a "Boga" traktują w kategoriach bytu absolutnego, zasady świata, na sposób filozoficzny raczej niż teistyczny. Taka wewnętrzna stratyfikacja wierzeń nie jest oczywiście wyłączną cechą hinduizmu, może tylko dopełnia obrazu tej wielkiej religii jako pełnej wewnętrznego zróżnicowania.

Kult świątynny i domowy

Kult bogów w hinduizmie jest sprawowany zarówno przez braminów, jak i zwykłych wyznawców (np. przez "głowę" domu, gospodarza). Zarówno w domach, jak i świątyniach, znajdują się kapliczki albo ołtarze z wizerunkami lub symbolami boga. Adoracja boga polega np. na wykonywaniu pewnych gestów (np. wyciągnięciu przed nim rąk i przyłożeniu ich do czoła) oraz na śpiewaniu hymnów, paleniu kadzideł i lamp, recytowaniu świętych tekstów, składaniu kwiatów itd. Ofiary krwawe składa się jedynie w kulcie Kali, dziś są nimi najczęściej bawoły, kozy, owce, koguty.

Dwa podstawowe obrzędy hinduizmu to jadźna i pudźa . Ta pierwsza to znana już w epoce wedyjskiej ofiara mająca zjednać bogów, nie uobecnionych w czasie dokonywania obrzędu (pośrednikiem jest tu ogień); druga natomiast jest odmiennym rodzajem ofiary dokonywanej w "obecności" Boga (pojętego osobowo), formą jego adoracji. Pudźa wyparła jadźnię z kultu świątynnego, ta ostatnia zachowała się jedynie w rytuałach ortodoksyjnych braminów i w obrządkach domowych.

W hinduizmie obchodzi się wiele świąt, wśród nich holi , diwali i dasahra . Pierwsze przypada na luty ­ marzec i wywodzi się z pradawnych obrzędów płodności. Ludzie śpiewają wtedy pieśni, noszą w procesjach symbole falliczne, wzajemnie posypują się popiołem i polewają barwioną wodą. Drugie jest świętem Nowego Roku, trwa cztery dni, podczas których oddaje się cześć duchom zmarłych oraz bogu Wisznu i jego małżonce Lakszmi. Nazywane jest też świętem świateł, ponieważ w każdym domu zapala się lampy oliwne. Święto dasahra trwa dziesięć dni i obchodzi się je we wrześniu lub październiku na cześć bogini Durgi. Należy zaznaczyć, że wiele świąt obchodzonych jest w zależności od regionu kraju, lokalnych tradycji.

Hinduizm wewnętrznie podzielony jest na wiele odłamów, z których dziś najważniejsze są "sekty" wisznuitów, śiwaitów i siaktów. Każda hinduska rodzina zgodnie ze swą wielopokoleniową tradycją wyznaje jedną z tych odmian hinduizmu. Różnią się one nie tylko obiektem kultu, ale także poglądami na istotę wiary i sposób osiągnięcia zbawienia. Ich wyznawców można spotkać w całych Indiach, chociaż śiwaizm dominuje wśród hindusów w Kaszmirze i w Tamilnadzie, a siaktyzm w Bengalu i Asamie. Wisznuitów można rozpoznać po namanie , znaku namalowanym na czole, składającym się z trzech linii, jednej pionowej ­ czerwonej ­ i dwu lekko ukośnych ­ białych, połączonych u nasady nosa. Czasem na szyi mają długi różaniec z czarnych nasion wielkości orzecha; w czasie pielgrzymek noszą ze sobą gongi i trąby. Śiwaitów poznaje się po symbolicznej lindze przymocowanej do włosów bądź noszonej w formie wisiorka na szyi.

W hinduizmie istnieje też bardzo popularny kult Bogini Matki. Łączy się go zwykle z praktykami określanymi mianem siaktycznych lub tantrycznych. Siakti (moc) jest personifikacją energii boga w postaci żeńskiej. Kult małżonki Śiwy jest zróżnicowany w zależności od imienia, które mają związek z akcentowanym w nim aspektem Bogini- Uma, Parwati ma aspekt dobroczynny, Durga, Kali ukazują zaś ciemne strony życia i co za tym idzie samej bogini.

Kult bogini łączy się z praktykami tantrycznymi. Tantryzm (tantra ­ osnowa, system nauki i ceremonii, także pisma traktujące o systemie) jest nie tyle religią czy filozofią, ile metodą prowadzącą do utożsamienia się z najwyższym bytem (transcendentnym bóstwem i kosmosem) przez doskonalenie samego siebie. Tantryzm ma liczne odmiany, oprócz hinduistycznej także buddyjską i dżinijską. W tantryzmie za pomocą odpowiednich praktyk i rytuałów doskonali się ciało i ducha, ciało oczyszcza się, na przykład, poprzez praktykę jogi, która wpływa również na umysł. Ważna jest też medytacja, której towarzyszy wypowiadanie świętych zgłosek manifestujących bóstwa (mantra ).

Hinduizm — najważniejsze cechy

Trudno jest mówić o jednym hinduizmie, zważywszy na wewnętrzne zróżnicowanie, jeszcze trudniej o jakiejś jednej doktrynie. Można jednak wskazać te punkty, co do których istnieje pewien consensus — chodzi o takie elementy, które są wspólne wszystkich Hindusom.

W pierwszym rzędzie będą to Wedy i ich autorytet jako ksiąg "świętych". Dalej: zalecenie tzw. czterech aśram , czyli kolejnych stadiów życia i akceptacja warn czyli stanów społecznych (często używany terminu kasta). Rdzeń wierzeń stanowi koncepcja reinkarnacja i wynikające zeń prawo karmy oraz dążenie do wyzwolenia (ale sposoby owego "wyzwolenia" są rozmaite). Najważniejsze kulty zorganizowane są wokół Wisznu i Śziwy (do tzw. Trimurti należy jeszcze Brahma, ale nie ma on specjalnego kultu, to raczej rodzaj "boga filozofów") oraz Wielkiej Bogini.

Jednym z podstawowych pojęć podzielanych przez Hindusów jest dharma . Ma ono bardzo szeroki zakres znaczeniowy: obowiązek moralny, prawo, etyka; ma wymiar zarówno jednostkowy, jak i społeczny — wtedy łączy się z tzw. warnaaśrama dharma , czyli dharmą stanów społecznych (warna ) oraz stadiów życia (aśrama ); ale odnosi się także do porządku kosmicznego (por. też ryta ). System stanów społecznych w znacznej mierze określa sposób realizacji drogi życia Hindusa. Istnieją cztery podstawowe stany społeczne: braminów ­ kapłanów, kszatrijów ­ rycerzy, wajsiów ­ kupców, rolników i siudrów ­ wyrobników. Są też ludzie nie należący do żadnej kasty ­ pariasi. Zgodnie z tradycją, członkowie poszczególnych warn mają przypisane nie tylko określone obowiązki i sposoby zachowania, ale także ograniczenia kontaktów między nimi. W związku z tym określone warny są w zasadzie zamknięte dla osób spoza nich.

W hinduizmie z systemem warn ściśle wiąże się doktryna o czterech stadiach życia (aśrama ). Dotyczy ona mężczyzn z trzech pierwszych stanów. Owe stadia życia to: okres ucznia poznającego Wedy przy swoim nauczycielu (guru), zwany okresem brahmaczarina , okres pana domu zakładającego rodzinę i troszczącego się o nią (gryhastha ), który ­ skoro urodzi mu się pierwszy wnuk ­ wchodzi w kolejny okres, bycia pustelnikiem (wanaprastha ), aby z biegiem czasu wejść w czwarte stadium życia ­ uwolnionego (sanjasina ). Fakt, że na szczycie albo u kresu obecnego życia znajduje się stan niezależności od ziemskich związków, nie oznacza ich negacji. Przeciwnie, hinduizm wymienia cztery wartości ­ cztery poziomy egzystencji ­ na które jest miejsce w życiu człowieka; są nimi: kama , czyli pożądanie, miłowanie, artha ­ dobrobyt, majątek, poważanie, sukces, dharma , czyli prawe życie. Wszystkie więc sfery życia człowieka mają pewną wartość. Hindus, chcąc osiągnąć mokszę , czyli zbawienie albo wyzwolenie, nie może jednak pozostać w niższych poziomach egzystencji, nie przechodząc do jej wyższych poziomów. Właśnie wyzwolenie jest celem życia religijnego Hindusa. Pokonanie prawa karmana i wyzwolenie z kołowrotu wcieleń w hinduizmie możliwe jest za pomocą trzech sposobów, nazywanych też ścieżkami albo drogami. Pierwszy (karma marga ­ droga uczynków) polega na przestrzeganiu rytualnych obrzędów i nakazów wynikających z dżati (urodzenie) i aśramy. Drugi sposób (dżniana marga ­ droga poznania) prowadzi do tego samego celu, ale dzięki poznaniu rzeczywistości. Trzeci (bhakti marga ­ droga oddania się umiłowanemu bóstwu) polega na pełnym poświęceniu się wybranemu bogu.

Wiele kultów, rozbudowana obrzędowość, regionalne zróżnicowanie wierzeń, społeczna stratyfikacja, rozmaite tradycje filozoficzne — hinduizm nie jest łatwy do zdefiniowania. Nie jest religią, która miałaby założyciela, kształtowała się w przeciągu tysiąca lat trwania kultury (czy kultur) indyjskiej, na ziemi gdzie mieszały się ludy i tradycje. Nie ma też jasnej, jednej i niepodważalnej doktryny, jakiegoś "credo". Problem dodatkowy to status tej religii na tle innych wielkich religii świata — wyznaje ją oto prawie miliard ludzi, ale ograniczona jest terytorialnie, w zasadzie do obszaru subkontynentu indyjskiego (nie licząc enklaw w Indonezji, czy tych terenów, gdzie żyją Hindusi-emigranci). A przecież wiadomo, że Indie i jej "duchowość" stały się celem wypraw-pielgrzymek dla wielu Amerykanów i Europejczyków, począwszy co najmniej od lat 60. XX w. i ruchu kontrkulturowego. Na ulicach naszych miast do dziś można spotkać wyznawców z tzw. ruchu Hare Kryszna, jak potocznie jest nazywany. Czy jednak na hinduizm może "nawrócić" się ktoś, kto nie urodził się Hindusem? Wielu Hindusów powie, że nie. Można z nim sympatyzować, poznawać jego założenia i praktyki, ale — jak uważa wielu hinduistów — trzeba czekać na nową inkarnację, na odrodzenie się właśnie jako mieszkaniec Indii. Jeśli tak, to hinduizm nie jest religią uniwersalistyczną w "klasycznej" wersji. Choć i w tym względzie nie ma pełnej zgody — wielu Hindusów (w tym przecież założyciel ruchu Hare Kryszna) jest przeciwnego zdania...

Bibliografia:
1. Basham Arhur, Indie , Warszawa 1964.
2. Brockington J.L., Święta nić hinduizmu , Warszawa 1990.
3. Mały słownik klasycznej myśli indyjskiej , praca zbiorowa, Warszawa 1992.
4. Słuszkiewicz Eugeniusz, Pradzieje i legendy Indii , Warszawa 1980.
5. Suliga Jan Witold, Hinduizm — lewiatan nieujarzmiony , "Pismo Literacko-Artystyczne", nr 11-12/1986.
6. Tokarczuk Andrzej, Hinduizm , Warszawa 1986.
7. Wałkówska Hanna, wykłady otwarte, Uniwersytet Wrocławski, lata 1993-94.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Hinduizm - rys ogólny Kobieta w hinduizmie

Comment on this article..   See comments (5)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word