Pod adresem Woltera pada często zarzut ze strony Polaków, że szkodził on Polsce, że — opłacany — sprzyjał i pochwalał kroki carycy Katarzyny. Ale cóż z tego że nie popierał Polski? Ja na jego miejscu też bym nie popierał. Sami Polacy mieli z tym wielkie problemy i raczej też nie popierali, spiskując z kim tylko się dało. Co dopiero Francuz, wielki myśliciel, jakże mógł on popierać taki kraj ?! To był obowiązek każdego Polaka-obywatela, ale nie cudzoziemca, który może co najwyżej darzyć inny naród sentymentem z racjonalnych pobudek, których jednak Polska nijak nie mogła Wolterowi podówczas dostarczyć. On przecież w Polsce krytykował przede wszystkim anarchię i nietolerancję, zgubną dla Polski. W poemacie O prawie przyrodzonym pisał:

"Polak równie w swych czynach jak w mówieniu śmiały
Słowem jednym bieg Seymu zatrzymuje cały"

Krytykował więc to co było złe, chwaląc zjawiska pozytywne. Zachęcał do reform, chwalił to, co służyło interesowi Rzeczypospolitej. W powiastce Człowiek o czterdziestu talarach czytamy:

"Wszystkie owe wzory ciekawości , wiedzy i smaku znikły niebawem wobec wielkiego widowiska, jakie cesarzowa rosyjska i król polski dali światu. Podnieśli właśnie zmiażdżoną ludzkość, ustanowili wolność sumień na przestrzeni o wiele obszerniejszej niż dawne cesarstwo rzymskie. To dobrodziejstwo wyświadczone rodzajowi ludzkiemu, ten przykładny dany tylu dworom, które uważają się za wielce polityczne, uczczono, jak na to zasługują. Pito na zdrowie carowej, króla-filozofa i prymasa-filozofa, i życzono im wielu naśladowców."

Chwalił więc króla Stanisława Augusta i prymasa Michała Poniatowskiego za walkę z ciemnotą poprzedniej epoki, za wątki oświeceniowe w ich rządach. Wprawdzie dał się zwieść Katarzynie, która celowo go mamiła, aby zyskać jego pióro, lecz miał on taką słabość, a errare humanum est — jak wiadomo…

Wiadomo, że kręgi reformatorskie wielbiły Woltera, nie mając mu niczego za złe, dlaczegóż dziś więc mielibyśmy potępiać to, że Wolter krytykował Rzeczpospolita „nierządem stojącą"? Przecież to zasługa samych Polaków. Król Stanisław August Poniatowski odnosił się do Woltera z wielkim szacunkiem. W liście do Mniszchowej pisał: „Chyba już do grobu wezmę z sobą tę przykrość, że taki człowiek żył w moich czasach, a ja nie zdołałem go poznać… Wyobraź sobie, że wyjechałem z Berlina w dniu, w którym on przyjechał, w roku 1750, wyobraź sobie!…". Niebywale uradowany król polski, że Wolter pisze doń osobiście, odpisuje: „Panie! Każdy człowiek, czytać umiejący, powinien się uważać za nieszczęśliwego, jeśli ciebie nie widział. Gdyby król, mój poprzednik, żył o rok dłużej, widziałbym Rzym i Pana".

W jeszcze większej zażyłości był z „Jego Polską Mością" — innym polskim królem, Stanisławem Leszczyńskim. I ten nie szczędził Wolterowi pochlebstw. To z pewnością jedna z ciekawszych postaci polskich. Warto tutaj poczynić pewną dygresję, aby — słowami francuskiego autora — choć parę słów powiedzieć o tym polsko-lotaryńskim królu i jego dworze. Wyrugowany w Rzeczpospolitej z korony na rzecz Sasów, przenosi się do Lotaryngii. "Był to dobry król i dobry człowiek — pisze Jean Orieux. - Lotaryńczycy, którzy z początku krzywo nań patrzyli, pokochali go w końcu tak, jak Stanisław ze swej strony ich kochał, a jego królowanie pozostaje jednym z najlepszych momentów historii lotaryńskiej. Stanisław panował nie panując: rządami zajmował się wyznaczony przez Wersal francuski intendent, pan de la Galaiziere. Stanisław nie należał do tych, którzy rywalizowaliby z nim o władzę. Zachował dla siebie tylko prawo czynienia dobra. Jego dwór był uroczy, wszyscy byli tam ze sobą za pan brat, dobrze się znali, byli uprzejmi i mili, bez takiej napuszoności jak w Wersalu. (...) Król Stanisław otoczył się postaciami żywcem wziętymi z jakiejś uroczej operetki. Miał przede wszystkim metresę, jedną z najpiękniejszych kobiet w Europie, której sława nie ujęła słodyczy ani dowcipu — była nią markiza de Boufflers... Dla przeciwwagi miał Stanisław spowiednika, jezuitę, ojca Menou (...) król dzielił serce między te dwie istoty, przy czym jezuita kosztował go więcej od faworyty. (...) Oboje toczyli wojnę i wychodząc ze mszy dobry król 'zadawał sobie wiele trudu, by pogodzić metresę ze swym spowiednikiem' (...) [Metresa] nie była bynajmniej sawantką, dlatego też przezywano ją 'Lubieżną Niewiastą'. Dla faworyty był to większy tytuł do chwały niż docentura. W rozmowie i w sądach wykazywała nieomylny gust, jej elegancja zaś była iście wersalska. W oczach Woltera miała poza tym swego rodzaju nadludzką cnotę, żyła bowiem, najzwyczajniej w świecie, w całkowitym oderwaniu od pojęcia grzechu i wierzeń religijnych. Stworzyła dla siebie i dla swego otoczenia atmosferę niczym nie zmąconego szczęścia, w której Wolter oddychał pełną piersią. Ułożyła sama dla siebie takie oto epitafium:
Grobowiec ten wystawiono
Pewnej Lubieżnej Niewieście
Co, by mieć rzecz zapewnioną,
Swój raj urządziła wcześniej.
(...) Król Stanisław miał także karła. Był on taki malutki, że czasem wsadzano go w pasztet, a krojąc pasztet na stole uwalniano filigranowego człowieczka, który dreptał między kieliszkami i półmiskami. Mógł mówić, co chciał, i miewał niekiedy napady złego humoru; jego wrzaski i przekleństwa sprawiały uciechę dworowi. Któregoś dnia zgubił się na łące: trawa była dla niego lasem. Jego sława dotarła aż do Wersalu. Pani de Pompadour dziwiła się, że nigdy nie zdołał nauczyć się katechizmu i nikomu nie udało się przekonać o istnieniu Boga. W tym środowisku biedny karzeł potrzebował wielu łask, by wznieść się samemu na takie wyżyny. Nazywał się Bébé. Tak oto wyglądał dwór Stanisława. Wszystko na nim było tak dobrotliwe. (...) Kiedy nasze dwie znakomitości [tj. Wolter i Emilia du Chatelet] przybyły do kompletu na dwór w Luneville, wszyscy szaleli z radości — oprócz spowiednika." ^{[ 1 ]}

Wróćmy jednak do Woltera. O tym, że nie szczędził on pochwał polskim kręgom oświeceniowym świadczą także jego utwory... ^{[ 2 ]}

List do człeka łączącego smak z umiejętnością i umiejącego cenić uczonych

Ty, co roztropnie łącząc potrzebne z przyjemnym,
Z rozrywek do prac idziesz pośpiechem wzajemnym,
Jak mi jest miło widzieć, że na twe staranie
Początek swój nauki biorą i wzrastanie.
Ty z każdą z nich obcując co dzień poufale,
Kładziesz na równoważną ich szacunek szalę:
Poważasz sprawiedliwie Melpomeny jęki,
Lecz wesołej jej Siostry nie mniej lubisz wdzięki.
W ręce bystrej Uranii kładziesz cyrkle złote,
Dłuta, pędzla i smyczka chwalebną ochotę.
Hojność twoja rozumna z skutkiem zagrzać umie,
Do wszystkiego się skłaniasz, prawdziwy rozumie!
Nadto nędzne i nudne życie ten prowadzi,
Kto tylko w jednej rzeczy cały smak posadzi:
Ledwie z suchej nauki dziki algebrzysta
Tyle po ciężkim głowy łamaniu korzysta,
Że wie ledwie, co mu rzekł nauczyciel szczery,
Iż szesnaście do ośmiu są jak do dwóch cztery;
Z niewiadomości swojej pyszniejszy tym bardziej,
Zaraz N a r u s z e w i c z e m i T r e m b e c k i m gardzi,
Ani go Bonafini swym głosem poruszy -
Nie znają tych powabów twarde jego uszy;
Mając rozum więzami częstych liczb okuty
Chce, aby same były w Polszcze P o c z o b u ty.
Nie mniej głupie i dumne dziecko Apollina,
Co nam w kradzionych swoich wierszach przypomina,
Co sto razy, od niego zawsze lepiej pono,
W tylu dziełach, przed tyło wiekami mówiono;
Do swej kochanej Muzy szczere wziąwszy serce,
Inne wszystkie nauki trzyma w poniewierce:
Archimedes i Newton u niego cieślami,
Chciałby Arystotela przełożyć wierszami.
Za talar przedający jad swój z przewrotnością,
Praw opak tłumaczonych pyszny wiadomością,
Patron, szczekacz obrzydły z wyprawną paszczęką,
Co mu krzywoprzysięstwo każde idzie ręką,
Z innych wszystkich uczonych uszczypliwie szydzi,
A zrobiwszy manifest nic nad się nie widzi.
Godnością jubilata srodze najeżony,
Niedzielny kaznodzieja wrzeszczy jak szalony:
"Do mnie chodźcie! — każdy mi przyzna bez zatargi,
Żem lepszy jak Lachowski, mocniejszy od Skargi;
Wszak zawsze jedno każdej powtarzam niedziele,
Wiecie, że treść najprostszą na trzy części dzielę;
Do mnie! w kim jest zbawienia swej duszy ochota!
Dwadzieściam subtelnego lat wykładał Skota,
Na pamięć- em się uczył Tomasza Akwina,
Jeźlim go nie rozumiał, to nie moja wina."
Tak to zbytecznie w własnej sztuce zakochani,
Bezecni, lud gromadzą próżny, szarlatani;
Lud o swoje niedbały, cudzych spraw ciekawy,
Co dla zabicia czasu chce tylko zabawy;
Lud głupi, któremu to dawno powiedziano,
Że temu klaszcze w wieczór, komu gwizdał rano.
Inaczej postępuje sobie człek poczciwy:
Zawsze w sądzeniu swoim bywa sprawiedliwy,
A których w sobie widzieć nie może przymiotów,
Jeśli się w drugich znajdą, szacować je gotów.
Nim Twórca górnych niebios wszechmocny tchem dzielnym
Wieczną duszę w człowieku osadził śmiertelnym,
Rozmaitych rodzajów potworzył zwierzęta:
Orła z wzrokiem, żeby go słuchały ptaszęta;
Pawia, żeby roztaczał w tęcze ogon długi;
Wilka zaś dla rozboju, konia dla usługi;
Psa wiernego, by zwierzę rączym krokiem ścigał,
I osła leniwego, by ciężary dźwigał,
I byka ryczącego, owieczkę beczącą,
Wdzięczną synogarlicę na puszczy jęczącą,
Którą, nieprawdziwego trzymając się zdania,
Dotychczas mieli ludzie za model kochania.
Człek dopiero instynkta każdego poznawał,
Imię im przyzwoite i prace nadawał.
Pewien się Francuz ^{[ 3 ]} czynić lękając wyboru,
Losem kości urzędy dawał swego dworu:
Foryś czasem u niego został sekretarzem,
Zadziwiony kapelan musiał być kucharzem,
Lokaj, że był marszałkiem, szczęścia nie obwinił,
Stangret dziękował, że go podskarbim uczynił.
Jeżeli Kaligula w upodlonym Rzymie
Koniowi swemu nadał konsulowskie imię,
Mniej był szalony od tych, którzy zaufanie
Swoje w nikczemnym ludzi pokładają stanie.
Prawda, że mało zasług, a wiele urzędów,
Lecz może na ukryty przymiot nie ma względów?
Może Cycero jaki lub Wirgili nowy
Miesza wapno i cegły nosi do budowy
Albo, niewolniczymi obciążeń roboty,
Nad przepisaniem cudzej męczy się ramoty?
Ślepy los, władca ślepy ludzi zaślepionych,
Nigdy się dróg nie może trzymać przyrodzonych,
Lecz tak się zawsze stara i jest mu to miło,
Zęby nigdy na swoim miejscu nic nie było.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Poglądy Woltera Religijne oszczerstwa i racjonalna apologia Wolter

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto