Język racjonalny i emocjonalny w religii i polityce

Język racjonalny i emocjonalny w religii i polityce [1]

Wiele zjawisk dotyczących funkcjonowania wspólnot religijnych wydaje się czasami trudne do zrozumienia. Dotyczy to między innymi istnienia fundamentalizmów religijnych. Typowym przykładem może być brak możliwości porozumienia pomiędzy zwolennikami „Radia Maryja" a środowiskiem związanym z „Tygodnikiem Powszechnym". Sprowadzanie tego do różnic w poziomie intelektualnym tych środowisk byłoby grubym uproszczeniem, gdyż po stronie „Radia Maryja" opowiada się również wielu ludzi wykształconych. Co zatem może być przyczyną wzajemnych nieporozumień?

Nowe światło na te sprawy mogą rzucić ostatnie doniesienia na temat różnic w funkcjonowaniu umysłów ludzkich. Informacje te pochodzą z odległych dziedzin psychologii. Wydaje się jednak, że zjawiska te mogą mieć wspólny mianownik. Chodzi o to, że umysł ludzki może znajdować się w dwóch stanach: otwartym lub zamkniętym na odczuwanie uczuć i emocji. Przebywanie w tych stanach ma charakter raczej „fizjologiczny" i w większości przypadków nie jest to uświadamiane przez te osoby.

Podstawowe różnice związane są z płcią ludzi. Kobiety mają znacznie częściej umysł otwarty na uczucia i emocje niż mężczyźni. Wiąże się to prawdopodobnie z silnym, biologicznym oddziaływaniem instynktu macierzyńskiego i związanym z tym działaniem hormonów na psychikę kobiet. Otwarcie psychiki na emocje pozwala na odczuwanie uczucia bliskości pomiędzy matką i jej dzieckiem i jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju psychiki dziecka. Różnice w funkcjonowaniu umysłów kobiet i mężczyzn zostały opisane szczegółowo w książce Johna Gray’a „Mężczyźni są z Marsa, kobiety są z Wenus" . Wprowadził on terminy „język męski" i „język kobiecy" na oznaczenie tych stanów umysłu. Potwierdzeniem tych różnic są doniesienia na temat najnowszych badań mózgu potwierdzających różnice w funkcjonowaniu umysłów mężczyzn i kobiet. (np. Allan i Barbara Pease , „Dlaczego mężczyźni nie słuchają, a kobiety nie umieją czytać map").

Ale sprowadzanie tych różnic tylko do płci okazuje się uproszczeniem. Umysły wielu kobiet w szczególności wykonujących zawody „męskie" wykazują cechy myślenia typowego dla mężczyzn. Dotyczy to również części feministek. Natomiast mężczyźni w początkowej i silnej fazie zakochania wykazują cechy myślenia w sposób kobiecy i potrafią odczuwać nieseksualne uczucie bliskości tak samo jak kobiety. Bywają również mężczyźni, którzy mają cały czas mają umysł otwarty na uczucia i emocje. Spotyka się ich częściej w krajach południowych niż północnych. ^{[ 1 ]}.

Dlaczego różnice w działaniu umysłów otwartych i zamkniętych na emocje są tak ważne? Bo myślenie w tych dwóch stanach rządzi się odmiennymi regułami. Dla osób otwartych emocjonalnie w kontaktach z innymi osobami bardzo istotne jest, czy jest to osoba bliska uczuciowo, czy obca. Od tego zależy traktowanie tej osoby i jej ocena.

Podczas rozmowy pomiędzy osobami bliskimi dochodzi do otwarcia psychicznego i wytworzenia więzi bliskości. Dlatego podczas takiej rozmowy jest niemożliwe krytykowanie rozmówcy, gdyż powodowałoby to zranienie jego psychiki i zagrażałoby to więzi bliskości. Również wypowiadanie sądów sprzecznych z tym, co mówił partner rozmowy jest odbierane jako krytykowanie jego osoby, a więc również zagraża więzi bliskości. Takie zachowanie prowadzi do ujednolicania poglądów i konformizmu myślowego, gdyż jeżeli rozmówca ma nawet odmienne poglądy, nie wypowiada ich w trosce o utrzymanie więzi bliskości.

Osoby obce, w stosunku do których nie występuje więź bliskości mogą być traktowane neutralnie. Jeżeli jednak z powodu braku więzi bliskości lub z powodu zamknięcia na odczuwanie emocji nie przestrzegają reguły konformizmu w poglądach i pozwalają sobie na prezentowanie odmiennych sądów, są odczuwane jako osoby wrogie.

Konformizm myślowy jest również przyczyną konserwatyzmu, gdyż każdy nowy pogląd zagraża stereotypom panującym wewnątrz kręgu bliskości. Z tego wynika, że tolerancja dla odmiennych poglądów i otwarcie na „nowinki" myślowe jest możliwe tylko dla ludzi, którzy potrafią opanować emocje, lub są w ogóle zamknięci na ich odczuwanie. Tego rodzaju myślenie, otwarte na inne poglądy, wolne od emocji będziemy nazywać językiem racjonalnym.

Jaki to ma związek z religią? Osoby, które łączy uczuciowa, emocjonalna więź bliskości, tworzą grupy, które można nazwać „kręgami bliskości". Podstawowym kręgiem bliskości jest bliższa i dalsza rodzina, oraz kręgi przyjaciół. Ale istnieją również szersze kręgi bliskości. Należą do nich grupy plemienne i etniczne, grupy wojowników, kibiców. Również wiele wspólnot religijnych wykazuje cechy typowe dla kręgów bliskości.

Przynależność do emocjonalnego kręgu bliskości stwarza poczucie bezpieczeństwa psychicznego ich członków, jest często lekarstwem na uczucie samotności i wyobcowania. Jednocześnie osoby identyfikujące się z danym kręgiem bliskości odczuwają emocjonalną niechęć a nawet wrogość do osób spoza ich kręgu bliskości. Uczucia te nie mają racjonalnych powodów. Wystarczy, aby ktoś był traktowany jako „obcy". Wynika to z tego, że dla osób o psychice otwartej emocjonalnie bardzo ważne jest określenie relacji uczuciowej do innych osób. Z tego powodu bardzo często nie potrafią traktować innych osób neutralnie. Jeżeli nie są im „bliskie" to muszą być „obce", w myśl zasady: „kto nie jest ze mną, jest przeciwko mnie".

We wspólnotach religijnych, mających charakter emocjonalnych kręgów bliskości panuje przeświadczenie o posiadaniu „jedynej prawdy". Stąd się bierze konserwatyzm i niechęć do jakichkolwiek „nowinek" w poglądach. Jest to podstawą do wrogości wobec heretyków i innowierców. Skrajnym przykładem religijnych „kręgów bliskości" są sekty religijne.

Podział na „swoich" i „obcych" charakterystyczny dla emocjonalnych kręgów bliskości skłania do niesprawiedliwych ocen moralnych, dominuje „etyka Kalego". Doprowadza to często do walk pomiędzy wrogimi kręgami bliskości, np. pomiędzy kibicami różnych drużyn piłkarskich. Tego rodzaju emocjonalna wrogość do obcych jest również jedną z ważnych przyczyn wojen plemiennych i religijnych. Prowadzi to nawet do tego, że przykazanie „nie zabijaj" jak również inne przykazania stosują się do współwyznawców a nie do innowierców. Tego typu postawy zawsze miały charakter emocjonalny, w oparciu o wzbudzaną nienawiść do obcych. Było to podstawą istnienia religii plemiennych, czego przykładem była również religia żydowska. W Starym Testamencie można znaleźć wiele przykładów, gdzie zabójstwo ludzi z obcych plemion wyznających inne religie było dozwolone a nawet bywało nakazem religijnym. Również inne przykazania nie obowiązywały wobec obcych. Zawieszeniem siódmego przykazania był zwyczaj brania łupów wojennych, a zawieszeniem szóstego przykazania była praktyka gwałcenia kobiet z wrogich społeczności.

Częściowe przezwyciężenie negatywnych cech religii plemiennych przyniosło dopiero chrześcijaństwo. Stwierdzenie św. Pawła, że odtąd nie będzie Żyda i poganina, bo wszyscy ludzie są braćmi, znosiło podział na swoich i obcych. ^{[ 2 ]} Możliwe się to stało dzięki wpływom racjonalnej kultury hellenistycznej.

Najnowszym przykładem funkcjonowania „etyki Kalego" w emocjonalnych kręgach bliskości były wojny po rozpadzie Jugosławii, gdzie czynniki etniczne splatały się z czynnikami religijnymi.

O ile w języku uczuciowym, emocjonalnym istnieje niesymetria w traktowaniu swoich i obcych, to w języku racjonalnym możliwe są sprawiedliwe oceny moralne niepreferujące „swoich". W języku racjonalnym jest możliwe postawienie się w sytuacji strony przeciwnej, aby zobaczyć problem oczami obcego. Stąd podstawowa zasada chrześcijańska „miłuj bliźniego swego jak siebie samego", co w świetle wcześniejszych rozważań można dokładniej sformułować: „oceniaj obcego według takich samych zasad, jak bliskiego" pomimo tego, że odczuwasz w stosunku do niego niechęć. W języku emocjonalnym jest to bardzo trudne. Na przykład matka będzie zawsze chronić swego syna, nawet gdyby krzywdził innych ludzi. Jedynie zamkniętego na język bliskości surowego i racjonalnego ojca, z silnym poczuciem sprawiedliwości stać na to, aby złożyć doniesienie na swego syna, który jest przestępcą. Takie postępowanie ojca jest częściej spotykane w surowej cywilizacji protestanckiej, natomiast rzadko w południowej cywilizacji katolickiej, czego skrajnym przykładem jest ochrona za wszelką cenę członków „rodziny" w mafii sycylijskiej.

Przytoczony przykład może pokazywać jedną z przyczyn różnic pomiędzy katolicyzmem i protestantyzmem. Istnieje naturalne zróżnicowanie cech psychicznych ludzi żyjących w różnych szerokościach geograficznych. Południowcy są z reguły bardziej emocjonalni, a ludzie żyjący na północy bardziej chłodni i racjonalni. Stąd przewaga języka emocjonalnego we Włoszech nadała religii katolickiej bardziej uczuciowy i emocjonalny charakter, co spowodowało powrót cech typowych dla religii plemiennych. Proces ten został wzmocniony przez rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa w nowo powstałych państwach Europy środkowej i północnej zakładanych przez napływowe plemiona, które znalazły się na tych terenach podczas „Wędrówki ludów". Plemiona te znajdowały się na niższym poziomie cywilizacyjnym, charakteryzującym się przewagą myślenia emocjonalnego. Dominująca w tych państwach warstwa wojowników stała się stanem rycerskim, w którym przeważał emocjonalny styl myślenia, typowy dla wojowników. Ponieważ na początku chrześcijaństwo rozprzestrzeniało się głównie w warstwie rycerskiej, wzmocniło to tendencje emocjonalne w religii. Dodatkowym czynnikiem wzmacniającym rolę myślenia uczuciowego był wyjątkowo silny wpływ kobiet na tworzenie się cywilizacji dworskiej w państwach europejskich od V w. do XIII w. (Régine Pernoud „Kobieta w czasach katedr").

Po pewnym czasie w państwach Europy powstały silne ośrodki miejskie, w których ludność zajmowała się handlem i rzemiosłem wymagającym racjonalnego myślenia. Powodowało to narastającą sprzeczność pomiędzy ich racjonalnym stylem myślenia, a emocjonalnym stylem myślenia panującym w religii katolickiej, ze wszystkimi wadami opisanymi wcześniej. Wiążące się z tym nielogiczności, dotyczące zwłaszcza ocen moralnych stały się nie do akceptowania dla społeczeństw mieszczańskich Europy, głównie w jej częściach zachodnich i północnych. Tak powstał protestantyzm, surowy etycznie, będący domeną mężczyzn. Jest to jednocześnie religia chłodna uczuciowo. Występowanie religii katolickiej na południu i protestanckiej na północy jest regułą dotyczącą nie tylko Europy.

[ 1 ] Więcej informacji na te tematy można uzyskać w cyklu artykułów w magazynie internetowym Kafeteria (Krakus, „Marsjanie i Wenusjanki. Teksty apokryficzne".)

[ 2 ] Z drugiej strony należy pamiętać, że Jezus w Ewangeliach mówi: Kto nie jest ze mną jest przeciwko mnie, co jest typowym podziałem na „swoich" i „obcych", podziałem konfrontacyjnym — przyp. MA.