Przemianom politycznym i społeczno-gospodarczym dokonującym się w Rzymie w ostatnich dziesięcioleciach istnienia republiki i w początkach nowego ustroju, tj. pryncypatu, towarzyszyły przeobrażenia w życiu kulturalnym. Rzym pełnił w tym okresie rolę kulturalnej stolicy ówczesnego świata; stolicy, dodajmy, która nie była hermetycznie zamknięta na wpływy zewnętrzne. Wieczne Miasto wchłaniało wiele elementów cywilizacji hellenistycznej — w tym wierzenia religijne. Wielu wyznawców w stolicy Imperium Romanum zdobyły sobie bóstwa wschodniej proweniencji: Dionizos; Izyda i Serapis; Kybele.

W I w. p.n.e. szczególną popularnością w Rzymie cieszył się kult egipskiej bogini Izydy, który bez żadnych przeszkód rozwijał się w okresie dyktatury Cezara ^{[ 1 ]}. Kontynuując religijną politykę dyktatora, triumwirowie (Oktawian, Antoniusz, Lepidus) ślubowali w r. 43 p.n.e. wybudowanie świątyni Izydy w Rzymie. Dopiero konflikt pomiędzy Oktawianem i Antoniuszem — mężem egipskiej władczyni, Kleopatry, sprawił, że zwycięski Oktawian cofnął te przyrzeczenie i kazał również usunąć ze stolicy wszystkie kaplice egipskiej bogini. Już w roku 28 p.n.e. zakazano budowy w granicach stolicy Imperium wszelkich świątyń poświęconych bóstwom wschodnim, w r. 31 M. Wipsaniusz Agryppa naruszając ustawę z r. 28, przesunął tę granicę o milę ^{[ 2 ]}.

August starał się wychodzić naprzeciw nastrojom swojej epoki. Zakończenie walk sprzyjało nastrojom mistycznym i powrotowi do niczym nie zmąconego życia religijnego. Poza tym wielu winę za nieszczęścia Rzymian w dobie wojen domowych widziało w zaniedbaniu ojczystych kultów — pobożności tak bardzo charakterystycznej dla idealizowanego okresu wczesnej republiki. Twórca pryncypatu niejako potwierdził swą religijną polityką słuszność takich poglądów — przystąpił z charakterystyczną dla siebie energią do odrodzenia tradycyjnej religii rzymskiej.

Zewnętrznym przejawem tej polityki religijnej były poczynania Cezara Augusta na polu budownictwa sakralnego. August odbudował wiele starych świątyń, zaniedbanych i zniszczonych w dobie wojen. Jak sam stwierdził w Res gestae divi Augusti (Monumentum Ancyranum) miało ich być 82.

Momentem przełomowym w polityce religijnej następcy Cezara było niewątpliwie zwycięstwo pod Akcjum, które traktowano jako triumf bóstw starorzymskich, italsko — helleńskich nad bóstwami Wschodu ^{[ 3 ]}. Szczególną rolę w tej bitwie miał odegrać Apollon, z którym notabene utożsamiać się miał sam Oktawian August: na tajemnym „bankiecie dwunastu bogów", o którym wspomina Swetoniusz ^{[ 4 ]}, cesarz August pojawił się w przebraniu Apollina (czasami zwycięzcę Antoniusza przedstawiano również jako boga mórz i oceanów Neptuna, a Horacy utożsamiał Augusta z „synem Mai" — Merkurym w Pieśni II: ...sive mutata iuvenem figura ales in terris imitaris, almae filius Maiae, patiens vocari Caesaris ultor...40-44). Jako triumwir Oktawian występował w roli mściciela swego „boskiego ojca" G. Juliusza Cezara. Za patrona wojny — w imię zamordowanego dyktatora — z jego politycznymi przeciwnikami, młody Oktawian obrał Marsa Mściciela (Mars Ultor). Swetoniusz (Div. Aug. 29) pisze, iż: "Aedem Martis bello Philippensi, pro ultione paterna suscepto, voverat; sanxit ergo, ut de bellis triumphisque hic consuleretur senatus, provincias cum imperio petituri hinc deducerentur, quique victores redissent, huc insignia triumphorum conferrent" („Świątynię Marsa ślubował jeszcze w czasie bitwy pod Filippi, podjętej jako akt zemsty za ojca. Ustalił przy tym na wieczne czasy, że tu będzie obradował senat w sprawach wojen i triumfów, stąd będą wyruszali urzędnicy mający obejmować władzę na prowincjach, zwycięscy wodzowie tu składać będą swe odznaki triumfalne"). Świątynia Marsa Ultora powstała dopiero 40 lat później — na nowym forum Augusta. Zbudowana była z białego marmuru z Luna, „miała rywalizować z republikańskim ośrodkiem kultu Jowisza na Kapitolu" ^{[ 5 ]}. Chociaż według mitu Mars miał był ojcem założyciela Rzymu Romulusa, a więc i praprzodkiem narodu rzymskiego, u schyłku republiki był bogiem nieco zapomnianym i niepopularnym; „pozostawał w cieniu innych, znacznie bardziej popularnych bóstw" ^{[ 6 ]} Oktawian August starał się więc przyznać Marsowi należne mu miejsce w narodowym — rzymskim panteonie. Wedle koncepcji princepsa Mars miał być „bogiem opiekuńczym wojny i gwarantem zwycięstwa" ^{[ 7 ]}. W ten sposób bóg ten usunął w cień bardziej popularnego u schyłku republiki Herkulesa. Hercules Invictus — Herkules Niezwyciężony był dotąd głównym bogiem zwycięskiej wojny, ale jako bóstwo opiekuńcze Marka Antoniusza (uważającego się za jego potomka), a przedtem Pompejusza, siłą rzeczy musiał ustąpić miejsca Marsowi Mścicielowi. Niejako wyznacznikiem rangi, jaką zdobył sobie Mars Ultor w panteonie princepsa Augusta, było wydarzenie z r. 20 p.n.e., kiedy to pasierb cesarza, Tyberiusz, poświęcił temu bogu znaki legionowe (odzyskane od Partów i tymczasowo zdeponowane w świątyni Jowisza) na Kapitolu. Po wybudowaniu świątyni Marsa Ultora znaki te zostały uroczyście przeniesione do tej monumentalnej świątyni, co upamiętniono serią monet.

August nie zapomniał również oddać należnej czci bogini Wenus (rodowej bogini Juliuszów), której kult łatwo można było powiązać z kultem jej boskiego partnera Marsa, symbolizującego zwycięstwo (stąd też połączenie jego kultu z boginią zwycięstwa — Wiktorią). Kult Venus Genetrix (Rodzicielka) i Venus Victrix (Zwycięska) lansował Juliusz Cezar, przypominając w ten sposób Rzymianom o swym boskim pochodzeniu i niezwyciężoności. August zakończył budowę świątyni Venus Genetrix, matki Eneasza i prarodzicielki rodu Juliuszów, na Forum Caesaris, rozpoczętą jeszcze przez swego „ojca". Oktawian jako usynowiony wnuk siostry Cezara w pełni utożsamiał się z tradycją domu Juliuszów; zależało mu też na umocnieniu tej tradycji, którą uwieńczyć miała Eneida Wergiliusza ^{[ 8 ]}.

Bogiem, który cieszył się szczególnym osobistym kultem samego Augusta był niewątpliwie Apollo. Po Rzymie krążyła legenda, przytoczona później przez Swetoniusza, jakoby Apollo był ojcem Oktawiana — miał ukazać się jego matce Atii w postaci węża i w takiej postaci ją zapłodnić (Suet. Div. Aug. 94).

Zwycięstwu z 31 r. pod Akcjum towarzyszyć miał cud, kiedy to na dziobie okrętu Oktawiana ukazało się olśniewające światło. Był to dowód obecności samego Apollina (nazwanym później Actius — Aktyjski). Pięć lat wcześniej po zwycięstwie nad Sekstusem Pompejuszem i usunięciu Lepidusa piorun zniszczył część domu Oktawiana, wówczas złożył on ślub zbudowania w tym miejscu świątyni swemu opiekuńczemu bogu. August czcił Apollina nie tylko jako swego osobistego opiekuna, ale wierzył również w jego władzę nad przepowiedniami. Dlatego też bóg ten został depozytariuszem najważniejszych ksiąg proroctw (księgi sybillińskie) i dla niego zreformowano kapłańskie kolegium quindecemviri sacris faciundis.

W r. 28 p.n.e. została dedykowana Apollinowi świątynia na Palatynie — niedaleko domu cesarza; zbudowana z prywatnych funduszy princepsa — z niezwykłym przepychem. Pomyślana była nie jako aedes publica (świątynia publiczna), lecz jako prywatny dar dla osobistego opiekuna Augusta. Na szczycie świątyni umieszczono kwadrygę boga słońca, drzwi z brązu ozdobiono płaskorzeźbami przedstawiającymi bitwę pod Akcjum. Wewnątrz znajdował się posąg Skopasa wyobrażający Apollina Kitharodos. Świątynia była połączona z domem Augusta i powstała przy niej biblioteka grecko-łacińska. W ten sposób Palatyn stał się centrum nie tylko kultu tego helleńskiego boga w Rzymie, ale również ośrodkiem kulturalnym. Ukończenie i dedykowanie świątyni apollińskiej uczcił Horacy hymnem, w którym kieruje on prośby do Apollina — nie tylko jako uzdrowiciela (Apollo medicus), ale i opiekuna sztuki (Hor. Carm. I, 31).

Na pewno ważną innowacją w religii rzymskiej w okresie pryncypatu było wprowadzenie kultu boskiego wobec osoby panującego. August budował ten kult ostrożnie: w Italii nie czczono władcy Rzymu jako boga, a jedynie na Wschodzie, gdzie ubóstwienie panujących było normalną praktyką — tam powiązano kult Cezara Augusta z boginią Romą. W samym Rzymie i Italii August dopuszczał kult siły boskiej władcy (numen Augusti), ale nie zezwalał na oddawanie sobie czci boskiej za życia, byłoby to bowiem niezgodne z rzymską tradycją, której princeps starał się być wierny. Od 30 r. p.n.e. czczono powszechnie Geniusza Augusta, czyli jego boską cząstkę, a także Lary jego domu. We wszystkich dzielnicach imperialnego Rzymu (vici) oddawano boską cześć Larom opiekuńczym skrzyżowań ulic, tzw. Lares compitales. W 7 r. n.e. powołano nowe collegia compitalia, składające się z 4 wyzwoleńców (magistri) i 4 niewolników (ministri). Na skrzyżowaniach wszystkich dróg w Rzymie odnowiono lararia, a w każdym z nich obok dwóch Larów umieszczono Geniusza Augusta. W ten sposób Rzym dał przykład innym miastom Italii, w następnej kolejności prowincji, jak wyglądać ma oficjalny kult Geniusza i Larów Augusta ^{[ 9 ]}. Natomiast kult Augusta jako boga, został przyznany tylko niektórym ośrodkom na Wschodzie (np. w 23 r. p.n.e. zgodę na budowę świątyni Romy i Augusta uzyskał Pergamon — ośrodek kultu dla całej prowincji).

W Monumentum Ancyranum (9) August z dumą wymienia uroczystości o charakterze religijnym, które senat rzymski uchwalił na jego cześć (Salus Augusti): „Senat uchwalił, aby konsulowie i kapłani co cztery lata składali śluby w intencji mego zdrowia. Zgodnie z tymi ślubami wielekroć, jeszcze za mego życia, urządzane były igrzyska, niekiedy przez cztery najznakomitsze kolegia kapłańskie, niekiedy przez konsulów. Wszyscy zaś obywatele, prywatnie i w imieniu swych municypiów, jednym głosem we wszystkich przybytkach bez przerwy błagali o me zdrowie".

Po powrocie Augusta ze Wschodu w r. 29 p.n.e. została uczczona Fortuna Redux (bogini Szczęśliwego Powrotu), jak nas informuje cesarz w swoich Res gestae, senat poświęcił Fortunie Redux ołtarz wzniesiony przed świątynią Czci i Dzielności w pobliżu bramy Kapeńskiej "i rozkazał kapłanom i Westalkom składać na nim coroczną ofiarę w dniu, w którym za konsulatu Kw. Lukrecjusza i M. Winicjusza wróciłem do Rzymu z Syrii, i dzień ten od mojego przydomka nazwał Augustaliami" (Monum. Anc. 11).

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Pompeje - kult Wenus Przestępstwa seksualne w mitologii greckiej

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Wojciech Rudny Z wykształcenia pedagog i historyk. Wydawca i niezależny publicysta. Zmarł w 2010 r. w wieku 41 lat.  Number of texts in service: 64  Show other texts of this author  Newest author's article: Najhojniej wynagradzający siebie politycy w Europie