Państwo neutralne światopoglądowo ujęcie komparatysty

W Polsce ustawa z 17.5.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania jako pierwsza w krajach tzw. obozu socjalistycznego dokonała jurydyzacji zasady neutralności światopoglądowej państwa. W art. 10 ust. 1 stwierdzono, iż Rzeczpospolita Polska jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań. Omawiana zasada budziła kontrowersje na łonie kierownictwa partyjno - państwowego pod koniec lat osiemdziesiątych. Nie była także uznawana za optymalną przez ówczesnych liderów Episkopatu Polski. ^{[ 12 ]} Została zaproponowana latem w trakcie prac legislacyjnych nad ustawą o gwarancjach wolności sumienia i wyznania przez Polską Radę Ekumeniczną, z inicjatywy prof. Michała Pietrzaka. Znalazła się w opracowanym przez niego przedłożeniu PRE z 10.7.1988 r. w sprawie szczegółowego zakresu przedmiotowego przyszłej ustawy. ^{[ 13 ]} Dopiero jesienią 1988 r. gen. Wojciech Jaruzelski osobiście wyraził zgodę na jurydyzację wspomnianej zasady. Było to równoznaczne z zasadniczym przewartościowaniem polityki wyznaniowej Polski Ludowej. Już w 1994 r. Trybunał Konstytucyjny przyznał zasadzie neutralności światopoglądowej państwa rangę konstytucyjną. ^{[ 14 ]} Konstytucja RP z 2.4.1997 r. wskazuje w art. 25 ust 2 na zasadniczą cechę państwa neutralnego światopoglądowo — bezstronność wobec przekonań religijnych światopoglądowych i filozoficznych. Cecha bezstronności nie została wszakże odniesiona do państwa, a jedynie do władz publicznych. Należy zarazem podkreślić, że termin „bezstronność" był uznawany zarówno przez Tadeusza Mazowieckiego — historycznego twórcę wspomnianego przepisu Konstytucji z 1997 r., ^{[ 15 ]} jak i przez jego krytyków ze strony Kościoła katolickiego, za synonim terminu „neutralność". ^{[ 16 ]} Zasada bezstronności nie wyczerpuje jednak w pełni dyrektywy neutralności światopoglądowej państwa. ^{[ 17 ]}

Na Starym Kontynencie tylko konstytucja Albanii z 1998 r., ostatnia z przyjętych ustaw zasadniczych państw postkomunistycznych, wprost konstytucjonalizuje zasadę neutralności religijno — światopoglądowej w art. 10 ust. 2 — "Państwo jest neutralne w sprawach wiary i sumienia i gwarantuje wolność ich wyrażania w życiu publicznym". ^{[ 18 ]} W sformułowaniu tego przepisu można upatrywać wpływu odpowiednich postanowień polskiej ustawy zasadniczej.

4. Treść pojęcia neutralności światopoglądowej państwa

Neutralność światopoglądowa państwa oznacza przede wszystkim jego nieidentyfikację z żadną religią czy filozofią. W państwie nie może zatem być religii państwowej, względnie — oficjalnej. Podkreślały to zwłaszcza konstytucje w początkowym stadium kształtowania się modelu rozdziału państwa i kościoła. We współczesnej Europie nieistnienie religii państwowej deklarują ustawy zasadnicze: Hiszpanii, Litwy, Rosji, Ukrainy oraz Albanii (1998). Państwo samodzielnie określa swoją strukturę oraz cele polityczne, emancypując się spod wpływów związków wyznaniowych, rezygnuje też z transcendentalnego uzasadnienia władztwa publicznego odwołując się do legitymizacji ze strony obywateli. Symbolika państwowa nie zawiera zazwyczaj akcentów konfesyjnych; ich ewentualna obecność w życiu publicznym nie jest wyrazem afirmacji religii ze strony państw, lecz poszanowania tradycji narodowych lub zwyczajów ludności. Z urzędów i instytucji państwowych zostają usunięte emblematy religijne, gdyż ze względu na swój hasłowy charakter narzucają w stosunku do obywateli symbolizowane przezeń treści religijne jako wzorcowe i godne naśladowania. Wyznanie kandydata nie oznacza przesłanki objęcia urzędu państwowego, co znajduje wyraz w konstytucyjnej rocie obligatoryjnie lub fakultatywnie świeckiej przysięgi (przyrzeczenia).

U schyłku dwudziestego wieku ustrojodawca nadał awyznaniowości państwa szerszy wymiar poprzez odrzucenie nie tylko religijnej, ale jakiejkolwiek postać ideologii państwowej. Akcentują to szczególnie konstytucje państw postkomunistycznych, co stanowi poniekąd reakcję na rzeczywistość totalitaryzmu komunistycznego, służebnego wobec doktryny marksistowskiej. ^{[ 19 ]} A contrario współczesne państwo demokratyczne, jak czytamy w konstytucji rosyjskiej oraz kazachskiej uznaje ideologiczną różnorodność. Jest ono oparte, według czeskiej Karty Podstawowych Praw i Wolności, na wartościach demokratycznych i nie może być skrępowane ani wyłączną ideologią, ani wyznaniem religijnym. Demokratyczne państwo prawne jest zatem aideologiczne. Oddzielone od państwa zostają nie tylko związki wyznaniowe, ale także, jak stanowi konstytucja Słowacji z 1992 r., partie i ruchy polityczne, a także związki, towarzystwa albo inne zrzeszenia.

Neutralność, nie wyczerpuje się jednak wyłącznie w nieidentyfikacji państwa z daną religią czy światopoglądem. Jest to jedynie wstępny warunek urzeczywistnienia idei neutralności. Neutralność to przede wszystkim bezstronność państwa, które winno zachować „równą odległość" w stosunku do wszystkich występujących w społeczeństwie postaw światopoglądowych. Jak stwierdził sędzia Clark w opinii większości w sprawie Abington v. Schempp z 1963 r. „najpełniejsze urzeczywistnienie prawdziwej wolności religijnej wymaga od państwa nieangażowania się w praktyki religijne, ani też niezmuszania do nich, niefaworyzowania żadnej sekty albo religii kosztem niereligii oraz niezwalczania żadnych poglądów religijnych". ^{[ 20 ]} W związku z tym żaden akt prawny nie powinien wspierać ani ograniczać religii. Państwo nie wypowiada się o prawdziwości wierzeń religijnych. Zdaje się to potwierdzać postępowanie tureckiego sądu konstytucyjnego, który w 1986 r. uchylił przepisy kodeksu karnego wyróżniające religie „boskie" i „nie-boskie". Neutralność nie przekreśla tradycji kulturowej poszczególnych społeczeństw, która w Europie była najczęściej powiązana z chrześcijaństwem. Wyrazem tych związków są współcześnie m.in. preambuły konstytucyjne, w szczególności invocatio Dei, lub symbolika państwowa. Lecz podstawą omawianego procesu jest nie afirmacja, ale uznanie znaczenia danego wyznania dla kultury lub świadomości narodowej. Argumentacja metafizyczna zostaje zastąpiona socjologiczno-historyczną. Zwrócił na to uwagę ustrojodawca słowacki mówiąc w preambule konstytucji z 1992 r. o cyrylo-metodyjskim dziedzictwie duchowym narodu słowackiego. W preambule polskiej Konstytucji ma miejsce odwołanie do pierwiastka religijnego w kontekście wskazania zróżnicowania światopoglądowego, czy aksjologicznego obywateli oraz religijnego dziedzictwa kultury narodowej. Za nieuprawnioną uzurpację ze strony twórców rodzimej ustawy zasadniczej należy wszakże uznać zamieszczenie w jej wstępie definicji Boga, jako „źródła sprawiedliwości, dobra i piękną". Preambuły nie mają jednak, jak się powszechnie przyjmuje, charakteru normatywnego.

Zasadniczym przejawem bezstronności państwa jest poszanowanie zasady równości związków wyznaniowych, które w takich samych sytuacjach winny korzystać z identycznych praw i być obciążone identycznymi obowiązkami. Prawo państwowe nie powinno preferować jakiegokolwiek związku wyznaniowego, który winien polegać na siłach własnych i swoich wiernych. Zasada równości kościołów występuje jednak stosunkowo rzadko jako bezpośrednio sformułowana we współczesnych konstytucjach. Wyprowadzana jest pośrednio z zasady równości obywateli wobec prawa, czy zakazu dyskryminacji z powodów religijnych. Różnie jest przy tym artykułowana przez ustrojodawcę. Konstytucja albańska z 1998 r. stwierdza bezpośrednio, że państwo uznaje równość wspólnot religijnych, konstytucje m.in. Chorwacji z 1990 r., Macedonii z 1991 r., Rosji z 1993 r., Białorusi z 1994 r., Azerbejdżanu z 1995 r., czy Wietnamu z 1992 r. mówią o równości wobec prawa. Ustrojodawca słoweński w 1991 r. oraz polski w 1997 r. podkreślił, co rzadsze, pozytywny aspekt omawianej zasady deklarując równouprawnienie wspólnot wyznaniowych. Orzecznictwo konstytucyjne odrzuca jednak z reguły bezwzględny egalitaryzm, pojmując go w sposób relatywny. Jak stwierdził niemiecki Związkowy Trybunał Konstytucyjny: "Ustawa Zasadnicza nie nakazuje, aby państwo schematycznie jednakowo traktowało wszystkie wspólnoty religijne" ^{[ 21 ]},zaś belgijska Rada Stanu w 1966 r. uznała, iż równouprawnienie wyznań nie oznacza, że ten sam status ma być stosowany do wszystkich wyznań. ^{[ 22 ]} Nawet we francuskim systemie, który jest systemem ścisłego równouprawnienia wyznań, stwierdza się, że to równouprawnienie nie jest de facto taką ścisłą równością. ^{[ 23 ]}

[ 12 ] Prymas Józef Glemp, oceniając krytycznie z pozycji tradycyjnej nauki Kościoła o państwie projekt dokumentu Prymasowskiej Rady Społecznej z 6.6.1988 r. pt. Poszanowanie światopoglądów w państwie i w społeczeństwie, stwierdził, przyjmując jako aksjomat chrześcijański charakter narodu polskiego: „Żądanie neutralizacji niektórych instytucji jest żądaniem na tym etapie, nie możemy bowiem zakładać, że neutralność będzie w przyszłości odpowiadać żądaniom narodu; [...] ze strony Kościoła nie można aprobować państwa laickiego, jako nowoczesnego, a więc idealnego. [...] Kościół jako najpełniej wyrażający uczucia Narodu nie może zrezygnować z katolickiej wizji państwa i szkoły" („Sprawa polska. Pismo chrześcijańsko-narodowe", 1991, nr 3, s. 2-3).

[ 15 ] Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego. Biuletyn XVI, Warszawa 1995, s. 107. W rozmowie z autorem 24.4.2002 r. Tadeusz Mazowiecki przyznał, że w toku prac Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego nad przyszłym art. 25 Konstytucji, wobec kwestionowania przez Episkopat Polski terminu „neutralność", zaproponował na podstawie Słownika wyrazów obcych Władysława Kopalińskiego zaproponował „bezstronność" jako synonim negowanej „neutralności". W rozmowie 12.2.2003 r. przyznał, że pragnął znaleźć termin nieobciążony historycznie w ocenie hierarchów Kościoła Katolickiego a przy tym oddający treść zasady neutralności światopoglądowej państwa. Szerzej na temat genezy modelu relacji państwo-związki wyznaniowe w Konstytucji RP z 1997 r. zob. P. Borecki, Proces kształtowania się modelu stosunków państwo-kościół w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., „Przegląd Religioznawczy", 2002, nr 4 (206), s. 141-155.

[ 21 ] D. Hing, W. Hassemer, Orzecznictwo sądów konstytucyjnych w dziedzinie wolności wyznania. Krajowy raport Niemiec na XI Konferencję Europejskich Sądów Konstytucyjnych, 17-21 maja [1999 r.] w Warszawie, mps powiel., Archiwum Trybunału Konstytucyjnego (ATK), s. 14, nlb.

[ 23 ] Orzecznictwo konstytucyjne w sprawie wolności religijnej oraz system wyznań i swobody wyznaniowej we Francji. Referat Francuskiej Rady Konstytucyjnej, dane zebr. B. Gaudement-Basdevant, mps powiel., ATK, s. 44-45.