Zasada rozdziału kościoła od państwa w polskim prawie i praktyce politycznej

W polskim prawie, w wymiarze legislacyjnym, zasada rozdziału, względnie oddzielenia kościoła i państwa, ma obcy rodowód. W okresie II Rzeczypospolitej były formułowane jedynie dezyderaty jej prawnego zagwarantowania. Czyniły to przede wszystkim ugrupowania lewicowe: Polska Partia Socjalistyczna, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, PSL „Wyzwolenie", czy Komunistyczna Partia Polski. Postulat oddzielenia kościoła od państwa był czytelny już w 1882 r. w Odezwie Komitetu Robotniczego Partii Socjalno-Rewolucyjnej „Proletariat" Ludwika Waryńskiego. Czytamy w tym dokumencie, że stosunki moralne powinny się opierać na swobodzie sumienia, uczuć, myśli i nauki. Przy tym nauczanie według wspomnianej formacji powinno być obowiązujące, bezpłatne i bezwyznaniowe, a sprawy religijne mają być niezależne od państwa. W zakresie żądań politycznych „Proletariat" postulował całkowite równouprawnienie wyznań. ^{[ 1 ]} Na początku XX stulecia dezyderat rozdziału państwa i kościoła został wprost sformułowany w wystąpieniach programowych SDKPiL oraz PPS. Socjaliści w niepodległej Polsce zaliczyli oddzielenie Kościoła od państwa do katalogu swych pryncypiów programowych podczas XVII Kongresu w maju 1920 r. Jest zarazem znamienne, iż komuniści, niewątpliwie stojący na gruncie omawianej zasady, unikali jej jednoznacznej artykulacji w oficjalnych dokumentach programowych.

Jurydycznym odzwierciedleniem tych idei okazały się szczególnie projekty konstytucji wniesione w 1919 r. Mieczysław Niedziałkowski i inni członkowie Związku Polskich Posłów Socjalistycznych przedstawili projekt Tymczasowej ustawy Konstytucyjnej Rzeczypospolitej Polskiej. W jej rozdziale II pt. Prawa obywateli w art. 19, zapewne pod wpływem rozwiązań francuskich, proponowali: Każdy kościół i związek religijny może urządzać zbiorowe i publiczne nabożeństwa. Kościoły i związki religijne podlegają ogólnym przepisom o stowarzyszeniach. ^{[ 2 ]} Klub parlamentarny PSL „Wyzwolenie" wniósł projekt pt. Podstawy Ładu Rzeczypospolitej Polskiej, który w końcowym artykule XII stanowił m.in. "Kościół i wiara (...) opieką się cieszą Rzeczypospolitej, która przestrzega, zgodnie ze swą tradycją, wolności wyznań i ich wewnętrznej budowy niezależnej, a ustala z nimi stosunek prawny umowami, w czem (...) duchowieństwa w zarządzie kraju czynnościami nie obarczy, a nauczanie wiary w szkołach obywatelom zabezpieczy; i w tej dziedzinie przymusu naród nie stosuje (...)". ^{[ 3 ]}. W 1929 r., w Sejmie II kadencji, Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów, Klub Parlamentarny PSL „Wyzwolenie" oraz Klub Parlamentarny Stronnictwa Chłopskiego zgłosiły projekt ustawy o zmianie ustawy konstytucyjnej z 21.3.1921 r. Problematyka rozdziału Kościoła od państwa została określona w art. 36-41 projektu. Nie formułował on wprost zasady rozdziału, jednak przewidywał ustanowienie szeregu jej elementów, takich jak: zakaz obowiązywania do ujawniania przekonań religijnych, z wyjątkiem celów statystycznych, jednakowe gwarancje samorządności i autonomii związków religijnych w granicach ustaw obowiązujących wszystkich, czy zakaz obciążania państwa i publicznych związków samorządowych wydatkami na cele wyznaniowe. Zakładał zrównanie statusu Kościoła katolickiego i innych konfesji, likwidację kategorii wyznań uznanych i nieznanych. Projekt milczał w sprawie określenia statusu wyznania katolickiego w drodze umowy ze Stolica Apostolską, nie wymieniał nawet nazwy własnej Kościoła większościowego. Wskazywało to na postulat lewicy wypowiedzenia Konkordatu z 1925 r. W zakresie nauki i szkolnictwa wnioskodawcy m.in. deklarowali, że nauka jest niezależna i wolna od jakiejkolwiek kontroli związków religijnych, przewidywali także fakultatywność nauczania dzieci przedmiotów religijnych w szkole oraz ich udziału w uroczystościach i praktykach kościelnych, według uznania rodziców lub opiekunów. ^{[ 4 ]}

Rzeczywistość stosunków wyznaniowych w II RP była jednak zgoła odmienna. Państwo posiadało charakter wyznaniowy, prowadziło wartościującą politykę wobec związków wyznaniowych. Wyznanie rzymskokatolickie, zgodnie z art. 114 Konstytucji z 1921 r., jako religia przeważającej większości narodu uzyskało naczelne stanowisko, wśród równouprawnionych wyznań. Pozycję prawną tego wyznania określał układ ze Stolicą Apostolską. Kościołowi ustrojodawca zagwarantował szeroką autonomię prawną. Katolicyzm w istocie zdobył sobie status konfesji dominującej w państwie. Postrzegany był przez rządzących jako zasadniczy składnik polskiej wiadomości narodowej. Uznano wartość budującą pierwiastka religijnego, przewidując obowiązkową naukę religii wyznań uznanych w szkołach prowadzonych lub dotowanych przez państwo lub samorząd. W sposób mniej lub bardziej odpowiadający wymogom konstytucyjnym uregulowano status siedmiu związków wyznaniowych. Uznany został w całym okresie dwudziestolecia międzywojennego tylko jeden nowy kościół. Wyznania prawnie nieznane, jak Polski Narodowy Kościół Katolicki, spotykały się nawet z prześladowaniami ze strony państwa. System stosunku państwa do związków wyznaniowych w latach 1918 — 1939 można określić jako zwierzchnictwo wyznaniowe.

W okresie powojennym, pomimo postępującej już od 1945 r. laicyzacji państwa i prawa, rozdział kościoła i państwa jako cel polityki władz sformułował publicznie dopiero sekretarz KC PZPR Aleksander Zawadzki w przemówieniu 18.12.1948 r. podczas zjazdu zjednoczeniowego PPS i PPR. ^{[ 5 ]} Przedstawione stanowisko znalazło następnie potwierdzenie w Deklaracji Ideowej PZPR z 20.12.1948 r. ^{[ 6 ]} Problematyka religijno-światopoglądowa znalazła się na dość odległym miejscu. PZPR swoje stanowisko w tej dziedzinie sformułowała jednak dobitnie, nie stroniąc od gróźb. „Partia stoi na gruncie wolności sumienia i wyznań religijnych, respektuje uczucia religijne ludzi wierzących, nie ingeruje w sprawy wewnętrzne kościoła. Domaga się jednak od duchowieństwa wszystkich wyznań, aby lojalnie wypełniało swoje obowiązki wobec państwa ludowego. Partia będzie nieprzejednanie zwalczała wszelkie tendencje reakcyjne, ukrywające się pod płaszczykiem rzekomej obrony wiary, wszelkie tendencje zmierzające do wykorzystywania uczuć religijnych ludzi wierzących w celu siania zamętu, wszelkie próby uprawiania reakcyjnej polityki, wszelkie dążenia klerykalne zmierzające do podporządkowania wpływom kleru życia politycznego i społecznego kraju. Partia stoi na gruncie rozdziału kościoła od państwa, na gruncie świeckości szkolnictwa i wszelkich instytucji publicznych",czytamy we wspomnianym dokumencie.

Zasada rozdziału została jednak expressis verbis wprowadzona do polskiego systemu prawnego w art. 70 Konstytucji PRL z 22.7.1952 r., w następstwie uwzględnienia osobistych poprawek Józefa Stalina, wprowadzonych prawdopodobnie wczesną jesienią 1951 r. do projektu ustawy zasadniczej przesłanego przez Bolesława Biruta, przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego. ^{[ 7 ]}

Art. 70 ust. 2 zd.1 stanowił ogólnie, że Kościół jest oddzielony od państwa. Można przypuszczać, że wzorem dla tego przepisu stało się bardzo zbliżone sformułowanie, zawarte w art. 124 „stalinowskiej" konstytucji ZSRR z 1936 r. ^{[ 8 ]} Zasadne jest pytanie dlaczego polscy twórcy pierwotnego projektu Konstytucji PRL, wśród których byli czołowi politycy PZPR, nie zdecydowali się początkowo nazamieszczenie w projekcie zasady rozdziału kościoła i państwa. Być może, zgodnie ze zdaniem drugim art. 70 ust. 2, nie zmienionym przez J. Stalina, zasady stosunku państwa do kościoła, w tym i zasadę rozdziału zamierzano sformułować w ustawodawstwie zwykłym. Można również przypuszczać, że twórcy Konstytucji, która miała także pełnić funkcje propagandowe, pragnęli uniknąć negatywnej oceny społecznej zamieszczenia wspomnianej zasady w ustawie zasadniczej, jako mającej wymowę antykościelną w ówczesnych realiach społeczno-politycznych. Pominięcie zasady rozdziału mogło być także następstwem uznania realiów polityki wyznaniowej totalitarnego państwa, polegającej na głębokiej ingerencji władz w sprawy wewnętrzne związków wyznaniowych, i w związku tym, dążenia do nietworzenia ustrojowych barier dla tego rodzaju praktyk.

W oficjalnych wystąpieniach teoretycznych i programowych w okresie Polski Ludowej rozdział kościoła i państwa traktowany był jako zasadnicza gwarancja wolności sumienia i wyznania oraz równouprawnienia obywateli. ^{[ 9 ]} Jego konsekwencją miała być laicyzacja państwa i systemu prawnego, prywatnoprawny status związków wyznaniowych oraz ich nie finansowanie, co do zasady, przez państwo. W Konstytucji z 1952 r. zasada oddzielenia kościoła od państwa została sformułowana wręcz ogólnikowo. Nie zamieszczono żadnych szczegółowych dyrektyw dotyczących jej wykładni. Ustrojodawca świadomie pozostawił władzom państwowym daleko idącą swobodę w interpretacji omawianej dyrektywy, odpowiednio do celów polityki wyznaniowej partii. Ustawodawstwo zwykłe oraz praktyka administracyjna nie zostały zatem skrępowane żadnymi konkretnymi normami konstytucyjnymi, przesądzającymi o uprawnieniach państwa w stosunku do związków wyznaniowych i ich statusie prawnym. ^{[ 10 ]} Konsekwencją oddzielenia kościoła od państwa stała się laicyzacja państwa i prawa. Socjalistyczna laicyzacja w świetle założeń marksizmu-leninizmu nie polegała jedynie na eliminacji treści religijnych z życia państwowego, ale także z różnych aspektów życia społecznego. Koncepcję życia indywidualnego i społecznego miały określać wartości wypracowane zwłaszcza przez filozofię materialistyczną. ^{[ 11 ]} Przepisy wyznaniowe ustawy zasadniczej z 1952 r. nie określały światopoglądowego charakteru państwa. Także wprowadzona w 1976 r. zasada, iż PRL jest państwem socjalistycznym nie przesądzała zakresu przesycenia działalności państwa założeniami światopoglądu materialistycznego. W ustawodawstwie zwykłym swoistym wyjątkiem była ustawa z 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania, przewidująca, że wiedza przekazywana w szkole ma kształtować naukowy pogląd na świat, czyli światopogląd materialistyczny. ^{[ 12 ]} Komunistyczna wersja rozdziału charakteryzowała się zatem odrzuceniem zasady neutralności światopoglądowej państwa. Oddzielenie kościoła od państwa nie było jednak równoznaczne z oddzieleniem państwa od kościoła. Władze państwowe zastrzegały sobie prawo do daleko idącej ingerencji w sprawy wewnętrzne związków wyznaniowych, podważając tym samym ich samorządność i autonomię. Wyrazem tego był zagwarantowany prawem wpływ na obsadę kierowniczych stanowisk kościelnych, roszczenia do nadzoru nad seminariami duchownymi i pozaszkolną nauką religii, czy obowiązek prowadzenia ksiąg inwentarza, obejmującego wszystkie elementy kościelnego majątku ruchomego i nieruchomego. Ustawodawstwo zwykłe oraz praktyka polityczna okresu Polski Ludowej uzasadniają określenie ówczesnego systemu stosunków wyznaniowych jako zwierzchnictwa rozdziałowego państwa nad związkami wyznaniowymi.{ P:13|Por. M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005, s. 168.}

[ 5 ] K. Krasowski, Państwo a Kościół katolicki w Polsce Ludowej, „Czasopismo Prawno-Historyczne", T. XLVII, 1995, z. 1-2, s. 49. Polska Partia Robotnicza w swych wcześniejszych głównych wystąpieniach programowych nie eksponowała, zapewne taktycznie, zasady oddzielenia kościoła od państwa.

[ 7 ] J. Zakrzewska, A. Garlicki, Z tajnych archiwów. Zatwierdzenie konstytucji PRL, "Polityka, 1990, nr 28, s. 14, por. A. Gwiżdż, Tryb uchwalenia Konstytucji PRL [w:] Tryb uchwalania polskich konstytucji, red. M. Wyrzykowski, Warszawa, 1998, s. 88 — 90. W następstwie poprawek J. Stalina art. 69 projektu Konstytucji otrzymał brzmienie:
Art. 69
1. Polska Rzeczpospolita Ludowa nawiązując do chlubnych tradycji narodu polskiego (kursywą — tekst skreślony przez J. Stalina) zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania. Kościół i inne zrzeszenia religijne mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne. (pogrubiony — tekst zaproponowany przez J. Stalina) Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. Nie wolno też nikogo zmuszać do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych.
2. Kościół jest oddzielony od państwa. Zasady stosunku państwa do kościoła oraz sytuację prawną i majątkową związków religijnych określa szczegółowiej ustawa.