Państwo neutralne światopoglądowo ujęcie komparatysty

Neutralność, od łacińskiego neuter (żaden z dwóch, obojętny), znaczy: „obojętność", „bezstronność", „niepreferencję", „niemieszanie się do sporów innych". Termin ten w języku aktów prawnych oraz w języku prawniczym występował przede wszystkim w prawie międzynarodowym publicznym, służąc do określenia postawy niezaangażowania danego państwa lub organizacji międzynarodowej w konflikty, zwłaszcza zbrojne, między innymi podmiotami stosunków międzynarodowych, względnie w konflikty wewnętrzne w danym państwie. Współcześnie, po II Wojnie Światowej, terminem „neutralność" określa się także coraz częściej postawę danego państwa wobec różnych opcji religijnych, światopoglądowych, ideologicznych i filozoficznych, których wyznawcami są jego mieszkańcy.

2. Historia kształtowania się zasady neutralności światopoglądowej państwa

Źródeł koncepcji neutralności światopoglądowej państwa można doszukiwać się już u schyłku XVIII wieku, w okresie poprzedzającym uchwalenie I Poprawki do Konstytucji USA, w konstatacji Tomasza Jeffersona, że „wypowiedź sąsiada, iż bogów jest dwudziestu albo że Bóg nie istnieje wcale, nie wyrządza mi żadnej krzywdy". ^{[ 1 ]} Neutralność religijna i światopoglądowa państwa jest od drugiej połowy dwudziestego wieku pierwszorzędną wśród podstawowych cech państwa świeckiego (laickiego). ^{[ 2 ]} Podkreśla to doktryny prawa wyznaniowego i konstytucyjnego, a także orzecznictwo sądów konstytucyjnych oraz administracyjnych w demokratycznych państwach świeckich. Natomiast rzadko zasada neutralności światopoglądowej państwa jest bezpośrednio artykułowana w ustawodawstwie konstytucyjnym, aczkolwiek ma dużą szansę, aby stać się w przyszłości także od strony prawnej, zasadniczym przymiotem państwa świeckiego. ^{[ 3 ]}

Należy zarazem podkreślić, że pojęcie rozdziału kościoła i państwa nie jest w pełni równoznaczne z jego religijną i światopoglądową neutralnością. Rozdział kościoła od państwa w praktyce nie gwarantuje jego neutralności światopoglądowej, ani też nie zapewnia automatycznie wolności sumienia i wyznania w znaczeniu pozytywnym. ^{[ 4 ]} Doświadczenia historyczne wskazują, że ścisły rozdział państwa i kościoła wytwarzałby atmosferę niekorzystną dla religii, odstręczającą od jej praktykowania. Potrzeba zapewnienia zgodności wykładni zasady rozdziału państwa i związków wyznaniowych z wolnością sumienia i wyznania, to jedna z głównych przyczyn rozwoju idei neutralności światopoglądowej państwa.

Na rozwój zasady neutralności światopoglądowej państwa wpłynęły, jak można przypuszczać, w decydującym stopniu wynaturzenia, jakim podlegał model państwa świeckiego w licznej grupie krajów. W pierwszym okresie rozwoju systemu rozdziału związków wyznaniowych i państwa był on traktowany, szczególnie w Europie, jako instrument walki nowych elit politycznych z kościołem postrzeganym jako sojusznik obalonego reżimu oraz z religią, ocenianą jako ideologia legitymizująca kwestionowany porządek społeczno-polityczny. Idea państwa świeckiego uległa zatem niejednokrotnie nadmiernemu upolitycznieniu, tracąc związek z wolnością sumienia i wyznania, którą winna gwarantować. Służyła natomiast usunięciu religii oraz związków wyznaniowych do sfery wyłącznie prywatnej. Przepisy prawne nie tylko ograniczały wolność sumienia i wyznania jednostki oraz swobodę wypełniania funkcji religijnych przez związki wyznaniowe, ale także umożliwiały państwu prowadzenie polityki antykościelnej, czy antyreligijnej, przy równoczesnym głoszeniu przez władze państwowe własnych koncepcji filozoficznych i narzucaniu ich swoim instytucjom i funkcjonariuszom. Przykładowym wyrazem owego „laicyzmu agresywnego" (laicisme agressif) był francuski dekret o rozdziale państwa i kościoła z 1795 r. ^{[ 5 ]}

Mocnym impulsem dla rozwoju zasady neutralności światopoglądowej państwa stały doświadczenia dwudziestowiecznych państw totalitarnych, w szczególności komunistycznych. W większości deklarowały one rozdział kościoła (meczetu) od państwa, a zarazem angażowały się w propagowanie światopoglądu materialistycznego. Odrzucenie zasady neutralności światopoglądowej państwa było następstwem jego klasowego charakteru, który implikował zasadniczy cel państwa dyktatury proletariatu, kierowanego przez partię komunistyczną — zbudowanie społeczeństwa socjalistycznego, czy wręcz kształtowanie nowego człowieka, zgodnie z założeniami marksizmu-leninizmu, doktryny zawierającej materialistyczną koncepcję życia. Przy akcentowaniu funkcji kulturalno-wychowawczych państwa prowadziło to do propagowania, wręcz narzucania społeczeństwu światopoglądu ateistycznego. ^{[ 6 ]} Państwa komunistyczne były zatem strukturami sui genris wyznaniowymi. ^{[ 7 ]}

Rozwój zasady neutralności światopoglądowej państwa wiąże się także z sekularyzacją społeczeństwa, wyrażającą się emancypacją różnych aspektów życia społecznego spod dominacji religii i związków wyznaniowych oraz z postępującym zróżnicowaniem postaw światopoglądowych ludności — obok postaw fideistycznych, występują postawy agnostyczne oraz ateistyczne. Postępująca, szczególnie w krajach rozwiniętych, prywatyzacja wiary sprawia, że nawet osoby należące do tradycyjnych wyznań nierzadko dokonują w zróżnicowanym stopniu internalizacji prawd wiary lub religijnych zasad moralnych. Badania socjologiczne dowodzą, że znaczący odsetek osób należących formalnie do określonych wyznań stanowią osoby określające się jako wątpiące, albo wierzące częściowo lub słabo. Przedstawione wyżej okoliczności podważają tzw. argument większościowy, zgodnie z którym należy nadać państwu charakter odpowiadający wyznaniu większości obywateli. ^{[ 8 ]}

3. Artykulacja zasady neutralności światopoglądowej państwa w orzecznictwie sądowym i prawie stanowionym

Zasada neutralności światopoglądowej zawdzięcza swój rozwój przede wszystkim orzecznictwu sądów, zwłaszcza konstytucyjnych. Już w 1872 r. w Stanach Zjednoczonych Ameryki po raz pierwszy padło określenie „neutralność" w kontekście polityki wyznaniowej. Sędzia A. Taft w Sądzie Najwyższym stanu Ohio w votum separatum w sprawie Minor v. Board of Education of Cincinnati stwierdził — „władze państwowe są neutralne i ochraniając wszystkich nikogo nie faworyzują, ani też nikogo nie dyskryminują". ^{[ 9 ]} Amerykański federalny Sąd Najwyższy po raz pierwszy wspomniał o zasadzie neutralności światopoglądowej państwa w 1947 r. w sprawie Everson v. Board of Education, stwierdzając w uzasadnieniu wyroku, że „I Poprawka wymaga od państwa neutralnej postawy wobec wierzących i niewierzących".

Konstytucjonalizacja zasady neutralności religijnej państwa nastąpiła pierwszy raz bodaj w konstytucji Republiki Malgaskiej z 1960 r. Jej art. 2 stanowił m.in., że „Republika Malgaska [...] stwierdza swą neutralność w stosunku do różnych religii. Państwo i Kościoły korzystają z autonomii w odpowiednich dziedzinach. Zakazane jest wszelkie ingerowanie w dziedzinę, która do nich należy". ^{[ 10 ]} W Europie współczesne ustawy zasadnicze wyrażają zasadę neutralności światopoglądowej państwa nie wprost, względnie w ograniczonym zakresie przedmiotowym lub podmiotowym. Bardzo rzadko ustrojodawca formułuje wprost pełen katalog norm i instytucji, które łącznie stanowią treść analizowanej zasady. Portugalska ustawa zasadnicza z 1976 r. wykluczyła, aby państwo opracowywało programy nauczania kierując się jakimikolwiek dyrektywami filozoficznymi, estetycznymi, politycznymi, ideologicznymi bądź religijnymi. Natomiast Konstytucja Belgii (wg stanu z 14 lutego 1994 r.) podobnie, aczkolwiek bardziej jednoznacznie zagwarantowała, że nauczanie jest światopoglądowo neutralne. ^{[ 11 ]}

[ 2 ] W rozważaniach na temat neutralności światopoglądowej państwa niezbędne jest przyjęcie jego wąskiej, hierarchiczno-instytucjonalnej koncepcji, jako struktury organów sprawujących władzę publiczną, aparatu władztwa publicznego, czyli swego rodzaju „piramidy urzędów". Odmienne ujęcia państwa, odwołujące się do pierwiastka socjologicznego, wspólnotowego, czynią w istocie pojęcie jego neutralności religijno-światopoglądowej fikcyjnym; por. Cz. Znamierowski, Rozważania o państwie, Warszawa 1999, s. 279, P. Winczorek, Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1996, s. 40, A. Łopatka, Prawoznawstwo, Warszawa 2000, s. 22, G. L. Seidler, H. Groszyk, J. Malarczyk, A. Pieniążek, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 1996, s. 35.

[ 5 ] Dekret z 1795 r. zabraniał m.in. jakiegokolwiek kultu poza wnętrzem lokalu, wybranym dla jego wykonywania. Nikt nie mógł ukazywać się publicznie w ubraniu, ozdobach lub szatach przeznaczonych do obrzędów religijnych. Żaden znak, właściwy dla określonego kultu, nie mógł być umieszczony w miejscu publicznym ani też na zewnątrz budynku w jakikolwiek sposób. Żaden napis nie mógł nawet wskazywać na miejsce przeznaczone dla kultu, a żadne obwieszczenie ani wezwanie nie mogło wzywać tam obywateli.

[ 6 ] Konstytucja Albanii z 1976 r. otwarcie stwierdzała, że państwo popiera i rozwija propagandę ateistyczną w celu zakorzenienia u obywateli światopoglądu naukowo-materialistycznego, stawiając zarazem religię nie jako na równi z faszyzmem. Ustawy zasadnicze inny krajów socjalistycznych z reguły pośrednio wskazywały na ateistyczny charakter państwa, w związku z określeniem podstaw systemu wychowania, oświaty, nauki, kultury i sztuki. Zgodnie z konstytucją ZSRR z 1977 r. system szkolnictwa ludowego służył komunistycznemu wychowaniu młodzieży, zaś konstytucja bułgarska z 1971 r. wprowadzała nawet odpowiedzialność społeczeństwa za komunistyczne wychowanie dzieci. Według ustrojodawcy kubańskiego państwo socjalistyczne swoją działalność oraz wychowanie społeczeństwa opierało na światopoglądzie materialistycznym. Duch komunistyczny, w myśl konstytucji ChRL z 1975 r., inspirował twórczość w dziedzinie nauki, sztuki i kultury. Konstytucja Ludowej Socjalistycznej Republiki Albanii z 1976 r. otwarcie głosiła, że ideologią panującą jest marksizm-leninizm. Podobnie ustrojodawca chiński w 1978 r. jako kierowniczą ideologię państwa uznał marksizm-leninizm oraz idee Mao Tse-tunga, zaś konstytucja wietnamska z 1980 r. czyniła marksizm-leninizm ideologią wytyczającą kierunek rozwoju społeczeństwa. Towarzyszyły temu próby wprowadzenia surogatów świąt religijnych, ceremoniałów inicjacyjnych czy wręcz kultu przywódców partyjno — państwowych.

[ 10 ] Konstytucje państw afrykańskich, t. 2, zebr. i oprac. L. Gelberg, Warszawa 1965, s. 118-119. Omawiana zasada nie została jednak w pełni konsekwentnie przeprowadzona w samej ustawie zasadniczej, gdyż przewidywała ona złożenie przez Prezydenta przed objęciem urzędu przysięgi o charakterze religijnym.

1. Termin i pojęcie neutralności

2. Historia kształtowania się zasady neutralności światopoglądowej państwa

3. Artykulacja zasady neutralności światopoglądowej państwa w orzecznictwie sądowym i prawie stanowionym