Państwo neutralne światopoglądowo ujęcie komparatysty

Komponentem neutralności światopoglądowej państwa jest, wraz z zasadą bezstronności, niezaangażowanie państwa („niewplątywanie się") w sprawy religijne, czy szerzej - światopoglądowe. Bliskie mi jest stanowisko prof. Jana Woleńskiego, że konflikt pomiędzy ideą państwa neutralnego a ideą państwa wyznaniowego sprowadza się w dużej mierze do sporu pomiędzy minimalnym a maksymalnym zaangażowaniem światopoglądowym po stronie instytucji publicznych. ^{[ 24 ]} Państwo świeckie pozostawia religię nietkniętą, nie popierając, ale także nie zwalczając jej. Musi ono, jak orzekł czeski Trybunał Konstytucyjny, respektować autonomiczną przestrzeń wiary, w którą nie może wkraczać. Sędzia Anthony Keneddy dokonując wykładni klauzul religijnych w Pierwszej Poprawce do Konstytucji USA w opinii większości w sprawie Lee v. Weisman (1992) przyznał, iż „wierzenia religijne i sposoby ich wyrażania są sprawą zbyt cenną, by mogły podlegać zakazom, czy nakazom ze strony państwa. Tworzona przez Państwo ortodoksja jest poważnym zagrożeniem dla wolności wyznania i sumienia — jedynej gwarancji autentyzmu wiary przez nikogo nienarzucanej". ^{[ 25 ]} Państwo neutralne jest niekompetentne w regulacji spraw natury religijnej (dogmaty, doktryna, kult, liturgia, kształcenie duchownych), oraz w wyrażaniu opinii, czy ocen w kwestiach wiary. Amerykański federalny Sąd Najwyższy w 1962 r. w sprawie Engel v. Vitale stwierdził, że „nie jest rolą władz układanie tekstu modlitw dla jakiejkolwiek grupy narodu amerykańskiego w celu głośnego ich odmawiania". ^{[ 26 ]} W państwie neutralnym zostaje zniesione ustawodawstwo dotyczące spraw wewnętrznych kościoła. Powstanie i istnienie związków wyznaniowych warunkuje jedynie wola i poparcie członków. W zakresie relacji między prawem państwowym a prawem wewnętrznym związków wyznaniowych obowiązuje generalna zasada wzajemnej niezależności i nieskuteczności. ^{[ 27 ]} W doktrynie prawa konstytucyjnego dominuje pogląd, że uznanie skutków postanowień podjętych na podstawie prawa wewnętrznego związków wyznaniowych za ważne i skuteczne w państwowym porządku prawnym, zależy od decyzji organów państwa, ale pod warunkiem, że nie dotyczą te decyzje spraw o charakterze religijnym i nie pozostają w sprzeczności z przepisami prawa państwowego. Całkowite abstrahowanie przez państwa od treści norm prawa wewnętrznego związków wyznaniowych, np. określających status osoby duchownej, czy obowiązki religijne wiernych, jest jednak niepożądane, świadczy o braku realizmu władz państwowych w ocenie rzeczywistości społecznej albo wręcz o ich postawie antykościelnej.

Gwarancją zachowania neutralności światopoglądowej przez państwo jest zarazem niekompetencja związków wyznaniowych w sprawach należących do sfery jego uprawnień. Wyznania w państwie neutralnym światopoglądowo tracą z reguły charakter organizacji publicznoprawnych, to znaczy dysponujących władztwem administracyjnym i stają się organizacjami prywatnoprawnymi. Duchowni z racji swego stanu lub piastowanych godności nie zasiadają w organach państwowych. Posiadają wszakże prawa polityczne na równi z innymi współobywatelami. Współcześnie w państwach demokratycznych rzadko występują konstytucyjne ograniczenia praw politycznych kleru. Ewentualna zasada incompatibilitas ma uchronić tak państwo jak i kościół przed konfliktem lojalności duchownych pełniących funkcje publiczne. Podkreśla tę kwestię konstytucja Azerbejdżanu z 1995 r., która przewiduje ograniczenie prawa przywódców religijnych do uczestnictwa w wyborach, a w szczególności pozbawia duchowieństwo biernego prawa wyborczego w wyborach do parlamentu na równi z osobami posiadającymi podwójne obywatelstwo, mającymi zobowiązania wobec innych państw. Podobnie konstytucja Paragwaju z 1992 r. prawo kandydowania na deputowanych lub senatorów odebrała m.in. ministrom lub duchownym jakiejkolwiek religii.

Niekiedy prawodawca wyklucza wpływ czynnika na proces sprawowania władzy państwowej poprzez zakaz tworzenia organizacji politycznych o podłożu konfesyjnym. Współcześnie zakaz tworzenia lub działalności partii politycznych o charakterze religijnym rzadki, występuje w konstytucji m.in. Bułgarii z 1991 r. oraz ustawach zasadniczych niektórych postradzieckich republik Azji Środkowej, ^{[ 28 ]} czy w ustawodawstwie tureckim. Przy liczebnej dominacji w tym regionie wyznawców religii muzułmańskiej jest to prawdopodobnie próba zapobieżenia rozwojowi fundamentalizmu islamskiego. Natomiast ustrojodawca portugalski w 1976 r. wykluczył używanie przez partie polityczne, przy za zachowaniu ich autonomii programowej, m.in. nazw zawierających określenia związane z jakąkolwiek religią lub kościołem oraz emblematów, które mogą być mylone z symbolami religijnymi. Według orzecznictwa portugalskiego Trybunału Konstytucyjnego zakaz konstytucyjny ma na celu uniemożliwić wszelkie naruszenie dobrej wiary obywateli i zagwarantowanie warunków przejrzystości ich udziału w życiu politycznym, wyłączając możliwość lekceważenia religii lub kościołów oraz chroniąc zasadę państwa niewyznaniowego i wolność sumienia. ^{[ 29 ]}

Sędziowie Sądu Najwyższego USA w celu należytego interpretowania zasady neutralności światopoglądowej państwa skonstruowali umożliwiające te zadanie testy. Spośród nich największym uznaniem cieszy się test tzw. świeckiego celu i zasadniczego efektu aktu prawnego. Stosując go, analizuje się zakwestionowany akt prawny pod kątem czterech kryteriów: czy akt prawny odzwierciedla świecki cel ustawodawczy, czy zasadniczym efektem tego aktu prawnego nie jest popieranie ani zwalczanie religii, czy wykonywanie tego aktu prawnego nie doprowadzi do nadmiernego wplątania organów państwowych w sprawy religii, czy wykonanie tego aktu nie doprowadzi do ograniczenia wolności religijnej obywateli? ^{[ 30 ]}

Neutralność państwa świeckiego rozciąga się na wszystkich funkcjonariuszy państwowych przy wykonywaniu funkcji urzędowych. Nie powinni oni kierować się własnymi sympatiami czy opcjami religijnymi bądź światopoglądowymi przy wydawaniu decyzji i rozstrzyganiu sporów. Spoczywa na nich obowiązek bezstronnego postępowania wobec zróżnicowanych pod względem religijnym obywateli oraz powstrzymania się przed manifestowaniem swoich przekonań religijnych, czy światopoglądowych w związku z wykonywaniem funkcji publicznych. ^{[ 31 ]} Orzecznictwo sądowe nie wypracowało jednak jeszcze jednoznacznych, powszechnie przyjętych reguł rozwiązywania kolizji między zasadą neutralności religijnej państwa a prawem do manifestowania przez funkcjonariusz publicznego swych przekonań w sprawach światopoglądowych. Współcześnie w Europie, w związku z obawami przed fundamentalizmem islamskim, stopniowo nasila się tendencja prawodawcza do ograniczania prawa urzędników publicznych do manifestowania religii i przekonań np. poprzez ubiór, zakazują tego m.in. niektóre landy niemieckie. Grupa sędziów niemieckiego Związkowego Trybunału Konstytucyjnego w votum separatum do wyroku z 24.9.2003 r. zwróciła uwagę na zasadniczo różne położenie prawne urzędników państwowych, w tym nauczycieli, wobec państwa i ograniczony zakres obowiązywania wobec nich konstytucyjnych praw wolnościowych. Urzędnicy państwowi opowiadają się dobrowolnie w momencie ich mianowania po stronie państwa i stają się częścią jego aparatu, przez co biorą czynny udział w wykonywaniu uprawnień władczych. Siłą rzeczy nie mogą więc, na co zwrócili uwagę autorzy zdania odrębnego, korzystać z praw wolnościowych gwarantowanych w konstytucji w takim samym zakresie, jak inni obywatele stojący poza aparatem państwowym. ^{[ 32 ]} W uzasadnieniu swego stanowiska sędziowie stwierdzili, iż "obowiązek urzędnika do zachowania neutralności światopoglądowej wynika wprost z konstytucji i nie wymaga konkretyzacji w ustawodawstwie krajowym. Urzędnik, który nie daje gwarancji wykonywania swych obowiązków w sposób neutralny światopoglądowo, nie wykazuje predyspozycji do wykonywania zawodu w myśl art. 33 ust. 2 Konstytucji RFN". ^{[ 33 ]}

Konsekwencją praktyczną neutralności religijnej i światopoglądowej państwa jest co do zasady, na co wskazuje w art. 10 ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, zakaz dotowania i subwencjonowania przez państwo i państwowe jednostki organizacyjne związków wyznaniowych. Zakaz finansowania wyznań przez państwo, przez wielu uznawany za podstawową cechę modelu rozdziału państwa i kościoła, był akcentowany przez ustrojodawcę w pierwszym okresie kształtowania się omawianego systemu. Francuska ustawa z 1905 r. o rozdziale kościołów od państwa, stanowiąc w art. 2, podobnie jak dekret z 1795 r. o rozdziale państwa i kościoła, że „Republika nie uznaje, nie opłaca ani nie subwencjonuje żadnego wyznania", jest regulacją wzorcową. ^{[ 34 ]} W zbliżony sposób zakazywały subwencjonowania związków wyznaniowych m.in. konstytucje: Portugalii z 1911 r., Hiszpanii z 1931 r., Hondurasu z 1936 r., inne, jak szwajcarska z 1874 r. a współcześnie indyjska z 1949 r., wykluczyły przymusowe podatki na cele wyznaniowe, natomiast w szczególności konstytucje: Kuby z 1940 r. oraz Japonii z 1946 r. wprowadziły ogólny zakaz udzielania przez państwo pomocy (przywilejów) wyznaniom (organizacjom religijnym). Można zatem powiedzieć, że współczesne państwo świeckie rezygnuje zatem w zasadzie z bezpośredniego finansowania wyznań. Docenia jednak społeczną rolę związków konfesyjnych w zaspakajaniu potrzeb ludności — oświatowych, kulturalnych i innych. Wsparte finansowo zostają nie związki wyznaniowe jako takie, lecz ich działalność użyteczna z punktu widzenia interesów państwa. Taki charakter pomocy podkreśla konstytucja Chorwacji z 1990 r., która gwarantując wspólnotom religijnym swobodę aktywności m.in. oświatowej, socjalnej i charytatywnej, deklaruje pomoc i ochronę państwa w ich działalności. W świeckim państwie demokratycznym prawa człowieka stają się bowiem wartością modyfikującą rygorystyczny zakaz materialnego wsparcia związków konfesyjnych. Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych oceniając konstytucyjność pomocy państwa szkolnictwu konfesyjnemu oparł się na koncepcji tzw. korzyści dziecka, w myśl której zgodne z zasadą rozdziału są tylko takie formy pomocy, które dotyczą bezpośrednio ucznia, a nie szkoły afiliowanej przez związek wyznaniowy. Zgodne z zasada neutralności światopoglądowej państwa jest w zakresie opodatkowania rozróżnienie działalności kultowo — religijnej związków wyznaniowych od działalności gospodarczej, nastawiona na zysk. Ta pierwsza powinna podlegać korzystniejszemu traktowaniu podobnie jak działalność kulturalna, czy charytatywna organizacji świeckich.

[ 27 ] Zob. M. Pietrzak, Prawo kanoniczne a państwowy porządek prawny, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", 1985, z. 3, s. 18, R. Sobański, Prawo kościelne a prawo świeckie, „Prawo kanoniczne", 1987, nr 3-4, s. 66.

[ 29 ] J. de Sousa E Brito, Orzecznictwo konstytucyjne w dziedzinie wolności wyznaniowej w Portugalii, mps powiel., ATK, s. 15.

[ 31 ] M. Pietrzak, Demokratyczne świeckie państwo prawne, Warszawa 1999, s. 139. Taką dyrektywę sformułowano w art. 49 ust. 1 polskiej ustawy z 5.6.1996 r. o służbie cywilnej (Dz. U. Nr 89, poz. 1934), która stanowiła, że „Urzędnik służby cywilnej przy wykonywaniu obowiązków służbowych nie może kierować się swoimi przekonaniami politycznymi ani religijnymi, ani interesem jednostkowym lub grupowym".

[ 32 ] A. Siewko-Frey, Wolność religijna a status urzędnika państwowego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego Republiki Federalnej Niemiec, „Studia Prawnicze", 2005, nr 3, s. 57. We wspomnianym wyroku Związkowy Trybunał Konstytucyjny rozpatrzył kwestię możliwości noszeni chusty islamskiej przez nauczycielkę wyznania muzułmańskiego w szkole publicznej. Trybunał twierdził, że wobec braku stosownego ustawodawstwa krajów związkowych, przyjęcie na podstawie obowiązującego prawa braku predyspozycji skarżącej do wykonywania zawodu nie jest zgodne z treścią art. 33 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 1 i 2 oraz art. 33 ust. 2 Konstytucji RFN.

[ 34 ] Por. art. 1 ustawy konstytucyjnej kantony Genewa o zniesieniu budżetu wyznań z 15.6.1907 r., czy art. 10 dekretu Rady Komisarzy Ludowych o oddzieleniu kościoła od państwa i szkoły od kościoła z 28.1.1918 r.