Kompozycja Prehistorii Biblijnej

Nimb 'słowa Bożego' i 'najgłębszej prawdy' roztaczany wokół Biblii sugestywnie ukierunkowuje percepcję Czytelnika w stronę merytorycznej zawartości Prehistorii Biblijnej. Ogniskując uwagę głównie na treści przekazu biblijnego, dociekając znaczeń zawartych w nim wieloznacznych symboli, metafor, alegorii, Czytelnik bezwiednie pomija literackie, artystyczne aspekty tekstu. Czysto formalna analiza tekstu — nie wnikająca w sens znaczeń teologicznych, pozostająca wyłącznie na poziomie fabularnym, kompozycyjnym — odkrywa zaskakujące aspekty Prehistorii Biblijnej.

Prehistoria Biblijna, jako utwór literacki, nie jest dziełem obszernym i ma najmniej skomplikowany rodzaj fabuły: fabułę epizodyczną. Jest stylizowana na wzór kroniki dziejów od stworzenia świata i ludzkości aż do narodzin Abrama (Abrahama). Niewielka liczba motywów jest banalnie łatwa do uchwycenia myślą, uporządkowania i zorganizowania w harmonijną całość. Uwidacznia się to zwłaszcza w dziełach popularyzatorskich czy katechetycznych, obejmujących Prehistorię Biblijną. W przypadku oryginału Prehistorii Biblijnej tak się jednak nie stało. Dokładniejsza analiza tekstu wykazuje zadziwiająco liczne, rażące błędy kompozycyjne utworu.

Najpoważniejszą wadą logiczną, burzącą strukturę kompozycji jest problem ewentualnych wrogów Kaina oraz kwestia jego żony. Oryginalna narracja jest celowo prowadzona tak, by dramat bratobójstwa rozegrał się między dwoma jedynymi potomkami pierwszych ludzi. Dopiero po śmierci Abla i odejściu Kaina narrator opisuje narodziny Seta, kolejnego potomka „w zamian za Abla" (Rdz 4, 25). O pierwszych córkach fabuła wspomina jeszcze później, w Rdz 5, 4: Adam dopiero „po urodzeniu Seta (...) miał synów i córki". Zgodnie z tekstem opowieści, w chwili odejścia Kaina nie było na świecie ludzi (poza Adamem i Ewą). Przeklęcie i wygnanie Kaina było karą całkowicie separującą go od rodu Adama — co uniemożliwiało mu późniejszy kontakt z rodziną. Istnienie żony i wrogów Kaina jest więc sprzeczne bądź z ideą stworzenia jedynej pary ludzkiej bądź z istotą kary wygnania Kaina. Opracowania biblijne, katechetyczne i popularyzatorskie wyjaśniają, że przed zbrodnią bratobójstwa Adam i Ewa mieli już potomstwo. Autor oryginalnego tekstu jednak nie uznał za konieczne wspomnieć o tym gdziekolwiek.

Bardziej szczegółowa analiza tekstu Prehistorii Biblijnej pozwala wychwycić pozostałe istotne usterki kompozycyjne (na poziomie fabuły przekazu).

- zwierzęta lądowe najpierw stwarzane są przed człowiekiem (Rdz 1, 24), potem Bóg stwarza zwierzęta lądowe jako pomoc dla istniejącego już człowieka (Rdz 2, 19);

- według Rdz 4, 20 — 21 Jabal był praojcem pasterzy, a Jubal był praojcem wszystkich muzyków, z czym jest sprzeczna koncepcja potopu, który przeżyła jedynie rodzina Noego;

- opis potopu jest kompilacją dwu opowieści (J i P), nie uzgodniono w niej ^{[ 1 ]} liczby par zwierząt zabranych na arkę: Rdz 6, 19 mówi o jednej parze każdego gatunku, Rdz 7, 2 o jednej parze zwierząt 'nieczystych' i siedmiu parach zwierząt 'czystych'.

- brak jakiegokolwiek wprowadzenia, bliższego opisu i charakterystyki kluczowych bohaterów wątków: inteligentny, mówiący wąż (Rdz 3, 1), cheruby (Rdz 3, 24), „synowie Boga" (Rdz 6, 1), budowniczowie wieży Babel (Rdz 11, 1n);

- brak przedstawienia motywacji działań bohaterów: kuszenia przez węża (Rdz 3, 1), składania ofiar (Rdz 4, 3), nie przyjęcia ofiary Kaina (Rdz 4, 5), bratobójstwa (Rdz 4, 8), gróźb Lameka (Rdz 4, 23), zezwolenia człowiekowi jedzenia mięsa (Rdz 9, 3), budowania wieży Babel (Rdz 11, 4);

- luki w opisach sytuacji: brak opisu uprzedniego „niedobrego postępowania" Kaina, sugerowanego przez Rdz 4, 7; krańcowo zwięzły opis bratobójstwa ^{[ 2 ]} (Rdz 4, 8); brak wyjaśnienia związku skrócenia długości życia ludzkiego z rozwiązłością "synów Boga" (Rdz 6, 3); brak wytłumaczenia, dlaczego Lamek — Setyta miał być „pocieszany" narodzinami Noego (Rdz 5, 29); zamysł potopu w Rdz 6, 5 powstaje bez wymienionej, konkretnej przyczyny, byłaby to druga, kolejna kara za ukaraną tuż wcześniej rozwiązłość „synów Boga"; brak opisu niewłaściwości w postępowaniu Chama (Rdz 9, 22); brak wyjaśnienia przeklęcia Kanaana zamiast Chama (Rdz 9, 25); brak objaśnienia niewłaściwości budowy wieży Babel (Rdz 11).

- stworzenie człowieka w Rdz 1, 27 i powtórne stworzenie człowieka w Rdz 2, 7 i Rdz 2, 22;

- istnienie wrogów (Rdz 4, 14) i żony Kaina (Rdz 4, 17) przed wzmianką o innym potomstwie Adama i Ewy;

- nieosadzenie ani w czasie ani w następstwie pokoleń tak „synów Boga" (Rdz 6), jak i budowniczych wieży Babel (Rdz 11);

- wcześniejsze odwoływanie się do wydarzeń, opisanych w dalszych partiach tekstu: Rdz 10, 11; 10, 18b; i 10, 25 wyraźnie odnoszą się do rozproszenia ludzkości, opisanego dopiero w Rdz 11. Wyważona i harmonijna, trójdzielna struktura wewnętrzna rozdziału 10. oraz zwarta, zamknięta budowa rozdziału 11. uniemożliwiają jakąkolwiek bezpośrednią syntezę bez zmiany koncepcji i przeredagowania obu wątków. Rdz 3, 20 także uprzedza zdarzenia późniejsze (Rdz 4, 1; 4, 25) — w chwili nadania imienia Ewie, nie była ona matką nikogo z żyjących.

- Kain, skazany na wieczną tułaczkę (Rdz 4, 12) niemal natychmiast osiedla się w zbudowanym przez siebie mieście (Rdz 4, 17);

- Bóg ogranicza wiek człowieka do 120 lat jeszcze przed potopem (Rdz 6, 3), każdy z ośmiu potomków Sema po potopie żyje jednak ponad 200 lat (Rdz 11, 10 — 32).

- nieujednolicenie stylu zestawianych fragmentów: każdy z dziewięciu epizodów jest czytelnie wyodrębniony, każdy zachował wewnętrzną kompozycję i charakterystyczny, odrębny styl. Zorganizowane dość luźno — łączone za pomocą list genealogicznych — w całości tworzą dzieło nierówne, nieregularne. Kontrastują sąsiadujące ze sobą style: obrazowy, symboliczny oraz konkretny, precyzyjny: pierwszy i drugi opis stworzenia świata i człowieka, szczegółowa genealogia Setytów i tajemniczy wątek „synów Boga", niejasny wątek wieży Babel pomiędzy dokładnymi genealogiami Noachitów i Semitów. Fragmenty przemyślane, dojrzałe, rozwinięte znajdują się obok niedopracowanych, skrótowych, lakonicznych, ułomnych.

- powtórzenia: z punktu widzenia fabuły, po stworzeniu świata Rdz 1, 1 — 2, 4a opis 2, 18 — 20 jest zbędny (także Rdz 2, 4b — 7 częściowo); wersety o narodzinach Seta i Enosza Rdz 4, 25 — 26 są dublowane przez następujące bezpośrednio po nich wersy Rdz 5, 4 — 6; poważnym zgrzytem stylistycznym są umieszczone blisko siebie wersy Rdz 6, 2 oraz 6, 4a o intymnych kontaktach „synów Boga" i córek człowieczych, również w dwu kolejnych zdaniach (Rdz 11, 8 i 9) powtarza się wzmianka o rozproszeniu ludzi, a nawet wewnątrz jednego wersetu Rdz 6, 4 początek i koniec są dubletami. Powtarzają się polecenia budowy arki i zapowiedź potopu w Rdz 6, 14 — 19 oraz bezpośrednio później Rdz 7, 1 — 4. Symbol tęczy omówiony w Rdz 9, 12 jest powtórzony po zaledwie trzech zdaniach w Rdz 9, 17. Urywek Rdz 10, 21 — 25 omawia potomków Sema aż do Pelega, co jest dalej zbędnie powtórzone w Rdz 11, 10 — 18.

- dysproporcje objętościowe opisów: pierwszy opis stworzenia świata, grzechu pierworodnego, a zwłaszcza potopu są obszerne, rozbudowane i nasycone informacjami o różnym poziomie szczegółowości — drastycznie kontrastują z nimi fragmentaryczne, przesadnie krótkie, enigmatyczne, ledwie zarysowane opisy epizodów bratobójstwa, „synów Boga" i budowy wieży Babel. Skrajna lakoniczność opisu cechuje również genealogię Kainitów (Rdz 4, 17 — 24) na tle wyczerpujących genealogii Setytów (Rdz 5), potomków Noego (Rdz 10) i potomków Sema (Rdz 11, 10 — 26).

- dygresje i informacje zbędne dla fabuły: np. nazwy rzek i opis krain w Rdz 2, 10 — 14; wzmianka o małżeństwie (Rdz 2, 24), zapewne przez skojarzenie z początkowym „jednym ciałem" małżonków; nieosadzona w żadnym kontekście sytuacyjnym przemowa Lameka (Rdz 4, 23 — 24); zbędne szczegóły techniczne budowy arki (Rdz 6, 16); niepotrzebne wyjaśnienie przysłowia o Nimrodzie w Rdz 10, 9b; nieistotna jest wzmianka o nazwie wieży Rdz 11, 9 a podana etymologia jest błędna.

- zbędne wątki i postacie: wymieniani wcześniej Jabal i Jubal, którzy z powodu potopu nie mogli stać się praojcami pasterzy i muzyków; ich przyrodnie rodzeństwo brat Tubal-Kain i siostra Naama — wymienieni jedyny raz (Rdz 4, 20 — 22), nie odegrali żadnej roli w fabule Prehistorii Biblijnej, cały wątek potomków Kaina wydaje się być zbędny, ze względu na brak kontynuacji; całkowicie niezidentyfikowani „giganci", „mocarze" z Rdz 6, 4, występujący tylko w tym jednym wersie.

Prehistoria Biblijna nie jest dziełem samoistnym — jest początkiem Księgi Rodzaju i, co za tym idzie, wstępem do całej Biblii. Ta szersza perspektywa odsłania jej dalsze, poważne niedostatki literackie i merytoryczne.

Brak merytorycznego uzgodnienia wątków: najpoważniejszym błędem jest fakt fundamentalnej niemożliwości uzgodnienia i połączenia wątku potopu z genealogią potomków Kaina. Wersety biblijne: Syr 44, 17; Mdr 10, 4; 14, 6; Mt 24, 37; Hbr 11, 7; 1 P 3, 20; 2 P 2, 5 potwierdzają, że z powszechnego potopu uratowała się tylko rodzina Noego. Tymczasem w dalszych księgach Biblii wymieniani są potomkowie Kaina (Kenici): mieszkają w Kanaanie, już przed Abrahamem (Rdz 15, 19-18); wędrują z Mojżeszem po Synaju i osiedlają się w Kanaanie (Sdz1, 16); są w sojuszu z Amalekitami, którym zbrojnie przeciwstawia się Saul (1Sm 15, 6) i wreszcie tuż przed najazdem babilońskim na Judę w 586 r. p.n.e., sam Bóg ogłasza Judejczykom, że ród Rekabitów, potomków Kaina, nigdy nie wygaśnie (Jr 35. 19). Ze względu na ciągłość rodu Kaina, motyw powszechnego potopu można byłoby włączyć w historię świata albo przed Kainem (co jest sprzeczne z teologią i tradycją) albo po VI w. p.n.e. (co jest sprzeczne z historią).

[ 1 ] por. Biblia Tysiąclecia, s. 29, przypis do 6, 20.

[ 2 ] Początek wiersza 8: „Rzekł Kain do brata swego: ŤChodźmy na poleť" nie występuje w Biblii Hebrajskiej i jest późniejszym dodatkiem w Septuagincie (por. Biblia Tysiąclecia, s. 27, przypis 4, 8).