Szatańskie propozycje

Nigdy nie istniał jednorodny naród żydowski. Początki młodej kultury żydowskiej kształtowały się wśród ludów o naprawdę starożytnych tradycjach. Aby zaistnieć, aby wyodrębnić się, należało odróżnić się od sąsiadów. Takim czynnikiem mogła stać i stała się religia. Grupa semickich plemion wyłoniona z ludów Kanaanu połączyła się wokół wiary stanowiącego dla niej — coraz ważniejsze — źródło tradycji i tożsamości. Znajomość panujących w ówczesnym świecie religii pozwoliła na wytworzenie w synkretycznym tyglu własnych koncepcji, odróżniających, a nawet odcinających hebrajczyków od sąsiedztwa. Trzeba pamiętać, że przekonania o oryginalności i niepowtarzalności własnej tradycji występują w każdej kulturze, ale świecki badacz ma obowiązek widzieć je w całej złożoności procesu, w którym istnienie korelacji i zapożyczeń międzykulturowych jest normalnym i pospolitym faktem.

Najstarszą znaną nam personifikacją mrocznej części ludzkiej natury jest egipski Bóg Set. Pierwsze podania na temat Seta pochodzą z czasów sprzed 3200 lat p.n.e., a nawet według dokładniejszych źródeł sprzed 5000 lat p.n.e. Imię Seta w dosłownym tłumaczeniu znaczy tyle, co „ten który rzeźbi w kamieniu". Jakąś jego część — choć bardzo niewielką — zabrali Hebrajczycy z egipskiej niewoli.

Szatan ^{[ 2 ]} narodził się ponad 3 tysiące lat temu, gdzieś, w starożytnej Persji. Około VII — VI w. p.n.e. Zaratusztra w Gatach, czyli pieśniach ze świętej księgi Awesty, opisuje bliźniacze duchy, na początku dokonujące wyboru. Tego, który wybrał zło — Złego Ducha - Angra Mainju oraz Dobrego Ducha — Spenta Mainju, który wybrał dobro. O ile Spenta Mainju jest współistniejącą emanacją jedynego nie stworzonego praboga Ahura Mazdy — Boga o wszechogarniającej mądrości, który żyje wiecznie i jest stwórcą wszystkiego, co dobre, będąc absolutnie dobroczynnym i sprawiedliwym — to jego przeciwnikiem jest zło uosobione w Angra Mainju - duchu również nie stworzonym — który jest, w całej swej istocie, pełnej nieprawości i okrucieństwa, duchem szkodliwym i zgubnym. ^{[ 3 ]}

Z upływem lat uporządkowano irańską mitologię, wytwarzając system dualistycznych przeciwieństw. Na początku były dwa duchy — Ormuzd i Aryman. Ormuzd przebywał na górze, w nieskończonym blasku, Aryman na dole w mroku nieprzeniknionym. Wszystko, co dobre: mądrość i prawość, jasność i piękno — zawarte było w Ormuździe, wszystko co złe w Arymanie. I tak było od nieskończoności. (...) Aryman strącony w mroczną otchłań, ukształtował całe gromady dewów, duchów złych. (...) Demonów, które możemy wyliczyć po imieniu, i takich, których imion nie znamy, jest mnogość ogromna. Wszystkie należą do królestwa zła i ciemności, a stworzone zostały przez Arymana wtedy, gdy powstawał świat jasnych duchów Ormuzda. ^{[ 4 ]}

Szatan, diabły, a nawet sam Książę Ciemności stojący na czele piekielnego królestwa i znaczna część poglądów o istnieniu upostaciowanego zła istniejące wśród żydów, a następnie chrześcijan, zapewne wywodzą się z irańskiego dualizmu. Choć nie należy pomijać wpływów innych religii na archetypy biblijnych mitów, których źródła odnajdujemy w przedbiblijnych zapisach. Wspomniałem już o Secie i Angra Mainju (Arymanie). W Mezopotamii wymyślono bogów-demony. Ereszkigal z małżonkiem Nergalem, zamieszkujących podziemną krainę bez powrotu kur-nu-gi-a. Upersonifikowany Kur reprezentuje złe moce. ^{[ 5 ]} Na usługach Ereszkigal jestgalla — oddział demonów, które kierują światem podziemnym. W Babilonii bóg Marduk zaprowadza porządek świata po zwycięstwie nad smoczycą Tiamat, boginią chaosu, i jej drugim małżonkiem arcydemonem Kingu, wodzem armii potworów i demonów przez nią stworzonych. Z jej pokawałkowanego ciała zostaje stworzony świat, a z jego krwi zmieszanej z gliną powstaje człowiek.

Wierzenia starożytnych ludów semickich z trudnością poddają się opisowi, nie tylko dlatego, że nasza wiedza o tamtych czasach jest dalece niekompletna, ale również z powodu następującego stale przenikania się kultur. Ponadto wszystkie mity, kulty i obrządki podlegają przemianom dostosowując się do okoliczności życia. Akadyjczycy adaptują i przerabiają sumeryjczyków. Czerpią od innych i dodają swoje Hetyci i Fenicjanie. Protoaramejczycy budując nowy system religijny zmieniają nazwy i dopasowują atrybuty poszczególnych bogów. Mity wędrują od religii do religii. Konsolidujący się Hebrajczycy mają możliwości skorzystania z bogactwa różnorodnych źródeł i czynią to dosyć swobodnie, ale poprzez intelektualne przemyślenia nadają im konieczną dla nowego wyznania swoistość.

Szatan w tradycji żydowskiej

Uosobienie i losy Zła w Biblii są niejasne i zagmatwane. Tanach — Stary Testament poświęca Szatanowi niewiele uwagi. Pojawia się on tam dopiero po wyzwoleniu Żydów z niewoli Babilońskiej, w powiązaniu z rajskim wężem. Znacznie więcej jego opisów znajdujemy w pozabiblijnych źródłach: wierzeniach ludowych, apokryfach, apokalipsach. Jak upostaciowane zło wyglądało i wygląda w żydowskiej tradycji?

Początkowo Jahwe jest Bogiem odpowiedzialnym za wszystko. Jest Dobrem i Złem, czyniącym jedno i drugie. Jak pisze Izajasz: Tworzący światłość i tworzący ciemności, czyniący pokój i stwarzający złość: Ja Pan, czyniący to wszystko. Starotestamentowa Księga Rodzaju, obwołując w dziele stworzenia odpowiedzialnym za zło węża: kusiciela, uwodziciela i kłamcę — nie nazywa go jeszcze ani demonem, ani szatanem, ani diabłem. Wąż namawia Ewę do poznania wiedzy poprzez skosztowanie owocu drzewa wiadomości dobrego i złego. Czy doprowadzając człowieka do upadku działa zgodnie, czy też niezgodnie z wolą Boga? Pomimo doniosłości roli rajskiego węża w dziejach ludzkości, niełatwo odnaleźć klucz do rozwiązania zagadki jego tożsamości. ^{[ 6 ]} W rozdziale czwartym Księgi Rodzaju spotykamy zło namawiające do zbrodni bratobójstwa, ale jeszcze nie ma ono postaci. Szatan pod własnym imieniem pojawi się dopiero w Księdze Hioba. Występuje tam jako niebiański prokurator, którego imię znaczy „oskarżyciel". Oskarża on ludzi przed Bogiem, jest tym, który donosi o ich grzechach. Choć jest opozycjonistą Boga, jest też jego sługą, a Bóg, będąc panem świata, toleruje istnienie zła. W Księdze Kapłańskiej wybiera kozła ofiarnego dla siebie, drugiego każąc zepchnąć w przepaść dla Azazela. ^{[ 7 ]} Można to odczytać, że sam Bóg oddaje część należnej mu ofiary Szatanowi.

Później, łącząc Szatana z Lucyferem, zaczęto go uważać za zbuntowanego przeciw Bogu króla demonów. Największy z aniołów, z podwójną ilością skrzydeł, powstał z blasku samego Boga. Wygnany za karę z niebios, zabrał ze sobą hufiec upadłych aniołów i został ich wodzem. Jego rebelię zapoczątkowała odmowa złożenia hołdu Adamowi. Trudno temu się zbytnio dziwić, wszak był on tylko nędzną istotą utworzoną z prochu. Legendy mówią, że uczynił to nie tylko zazdroszcząc Adamowi pozycji, ale także Ewy. Ponoć udało mu się nakłonić ją do współżycia seksualnego, z którego zrodził się Kain. ^{[ 8 ]} Księga Rodzaju odsłania nam kolejny możliwy powód upadku i zbłądzenia aniołów: A kiedy ludzie zaczęli się mnożyć na ziemi, rodziły im się córki. Synowie Boga, widząc, że córki człowiecze są piękne, brali je sobie za żony, wszystkie, jakie im się tylko podobały. Cała ludzkość — nawet giganci, mocarze — potomkowie tych synów Boga, którzy na ziemi połączyli się z córami człowieczymi, stawali się coraz bardziej niegodziwi. Bóg się rozgniewał i postanowił zgładzić ich wszystkich, z wyjątkiem Noego.

Pomimo rozbieżności między teologią Starego Testamentu a literaturą apokryficzną opisującą demony jako istoty wyłącznie złoczynne i wrogie wobec Boga i ludzi ^{[ 9 ]}, to teologia nawiązuje do mitów wcześniejszych. I tak w Księdze Henocha możemy przeczytać: A stało się tak, ponieważ rozmnożyli się synowie człowieczy i narodziły się z nich piękne córki. Aniołowie, synowie niebios, ujrzeli je i pokochali, i rzekli między sobą: „Chodźmy, wybierzmy sobie niewiasty Wśród synów człowieczych i pocznijmy z nimi synów". I powiedział im Semeyaza, który był ich przywódcą: „Ja lękam się, że być może nie chcecie, aby tak się stało, i ja sam będę musiał ponieść karę za ten wielki grzech". A wszyscy odpowiedzieli mu: „Wszyscy przysięgamy i przyrzekamy, że nie odstąpimy od tego planu i wprowadzimy go w czyn". Tak więc wszyscy przysięgli i wszyscy zobowiązali się wzajemnie, a było ich wszystkich razem dwustu. Tu następuje lista imion aniołów, wodzami których byli: Szemhazej (Semjaza), Armaros, Barakel, Kakabel, Ezekiel, Arakiel, Samsapiel i Seriel, zaś przywódcą wszystkich Szatan. Tam też możemy przeczytać: I wzięli sobie żony i każdy z nich wybrał sobie jedną, i udali się do nich. I połączyli się z nimi i nauczyli je czarów i magii, a także ścinania roślin i korzeni. A one stały się brzemienne i urodziły gigantów, którzy mieli trzy tysiące kubików wzrostu. Oni zjadali wszystkie owoce trudu ludzkiego, aż ludzie nie mogli ich już dłużej znieść. A giganci zaczęli grzeszyć przeciw ptakom, zwierzętom, płazom i rybom i zaczęli zjadać ich mięso i pić ich krew. Ziemia wówczas poskarżyła się na nieprawych.

[ 1 ] Izajasz. 14,12-15. Apostrofa ta w rzeczywistości skierowana jest do Nabuchodonozora, króla Babilonu. Na skutek błędnego odczytania jej bohater niesłusznie utożsamiany jest z upadłym aniołem (Szatanem). Legenda o buncie i wygnaniu Syna Jutrzenki — Lucyfera, tego „który niesie światło" wymyślona została przez autorów żydowskich i rozwinięta w chrześcijaństwie. Najwspanialszy z aniołów, jakie stworzył Bóg dla swojej chwały. Wódz chóru serafinów lub cherubinów. Po Bogu istota najdoskonalsza i z jego łaski namaszczona tak wysoko, musiała pozostawać świadomą, że przebywa w stanie największej szczęśliwości. Ale Szatan nie docenił uznania Najwyższego. Chciał stać się Jemu podobnym. Może nie aż w tym sensie, że chciałby stać się drugim Bogiem, ale w tym, że sam chciał pokierować swoim zbawieniem, chciał się od Stwórcy uniezależnić. I na tym polegał jego grzech. (Jako ciekawostkę warto dodać, że liturgii Wielkiej Soboty lucyferem nazywany jest Chrystus).

[ 2 ] Anioł, którego imienia nie znamy. Jego imię pojawia się pierwszy raz w Księdze Hioba: Zdarzyło się pewnego dnia, gdy synowie Boży udawali się, by stanąć przed Panem, że i szatan też poszedł z nimi. Nazywany ha-satan z uwagi na spełnianie funkcji przeciwnika, oponenta. Czasem tylko oskarżyciela ludzi, ale czasem też sprzeciwia się samemu Bogu. W Biblii określenie to tłumaczone jest niekonsekwentnie. Raz pisze się szatan, innym razem dokonuje tłumaczenia i pisze przeciwnik.

[ 7 ] Azazel lub Azazyel, to ten który Opowiedział ludziom co się dzieje w niebiosach (...), uczył ludzi kuć miecze, wyrabiać noże, tarcze, pancerze i lustra; nauczył ich robić bransolety i ozdoby, malować, barwić brwi, wykorzystywać kamienie szlachetne i wszelkiego rodzaju tkaniny, tak że ich wszystkich zdeprawował (Wg Apokryfu Henocha).

Zamierzchłe złego początki

Szatan w tradycji żydowskiej