1. Droga sądowa

a) Sądy powszechne

W państwie prawnym zasadniczym systemem ochrony gwarantowanych praw i wolności człowieka jest sądownictwo krajowe, przed którym każdy może domagać się zapewnienia ochrony przed naruszeniami i naprawienia już zaistniałych szkód lub krzywd. W myśl zasady podziału władz sądom bowiem powierza się sprawowanie wymiaru sprawiedliwości (art. 175 ust. 1 Konstytucji), obejmującego kontrolę działań administracji publicznej (art. 184 Konstytucji). Zwrócenie się do sądu - instytucji niezawisłej, niezależnej od innych organów oraz specjalizującej się w rozstrzyganiu sporów prawnych, stanowi pewną gwarancję przestrzegania prawa ^{[ 47 ]}. Może się zdarzyć sytuacja, że ustawodawca uzależni wystąpienie na drogę sądową od przekazania przez wnioskującego obywatela sprawy do wstępnego rozpoznania organowi, który naruszył jego prawa (wolności). Jest to, według doktryny, dopuszczalne pod warunkiem, że negatywny wynik takiego rozpoznania nie zamknie obywatelowi postępowania sądowego ^{[ 48 ]}.

Sądy powszechne nie zajmują się ochroną praw (wolności) jednostki przed naruszeniami w sposób abstrakcyjny, lecz tylko w odniesieniu do konkretnej sprawy i wywołują skutek dla tej sprawy. Sądy powszechne wszczynają postępowanie na wniosek jednostki lub innego uprawnionego podmiotu. Przy tym sprawa musi mieć charakter sporny, czyli przeciwstawność interesów stron nie może budzić wątpliwości. Sądy mogą orzekać o niestosowaniu aktów prawnych z powodu naruszenia przez nie konstytucji, a więc i także wynikających z niej praw podstawowych czy tez wolności jednostki. Skutkiem prawnym stwierdzonych naruszeń jest niestosowanie wobec jednostki kwestionowanej normy prawnej. Orzeczenie sądu nie ma charakteru ogólnego i nie powoduje nieważności normy w systemie prawnym. Może być zakwestionowane jedynie w drodze skargi konstytucyjnej ^{[ 49 ]}.

b) Sądy szczególne

W zakresie omawianej problematyki wojewódzkie sądy administracyjne rozpatrują skargi wniesione przez uprawnione ustawowo podmioty na nielegalne decyzje administracyjne oraz milczenie administracji, czyli uchylanie się od podjęcia wymaganych przez prawo działań. Jak stanowi art. 50 § 1 ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi ^{[ 50 ]}: "Uprawnionym do wniesienia skargi jest każdy, kto ma w tym interes prawny (...)". Założenie oparcia legitymacji do wniesienia skargi na kryterium interesu prawnego oznacza, że osoba, która stwierdziła naruszenie aktem organu administracji swoich praw lub wolności musi wykazać się podstawą prawną, uzasadniającą złożenie skargi. Sąd ustala wystąpienie związku pomiędzy przepisem prawa a zaskarżonym działaniem lub zaniechaniem organu. Brak związku zaskarżonego działania (zaniechania) z interesem prawnym skarżącego powoduje oddalenie skargi przez sąd ^{[ 51 ]}. Sąd może wydać postanowienie o wstrzymaniu wykonania w całości lub w części aktu lub czynności jeśli zajdzie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody lub spowodowania trudnych do odwrócenia skutków za wyjątkiem przepisów prawa miejscowego, które weszły w życie, chyba że ustawy szczególne wyłączą wstrzymanie ich wykonania (art. 61 § 3 u.p.p.s.a.). Od orzeczenia sądu wojewódzkiego kończącego postępowanie w sprawie przysługuje stronie, Rzecznikowi Praw Obywatelskich i prokuratorowi skarga kasacyjna do NSA (art. 173 u.p.p.s.a.).

c) Trybunał Konstytucyjny

Kontrola konstytucyjności aktów prawnych jest dopuszczalna wtedy, kiedy podmiot skarżący wyczerpie przed złożeniem skargi wszystkie przysługujące mu w sprawie środki ochrony prawnej. Nie dotyczy to oczywiście sytuacji bezczynności organu, w której podmiot skarżący nie ma do swojej dyspozycji innych poza skargą konstytucyjną środków prawnych ^{[ 52 ]}.

W ramach tego rodzaju kontroli wyróżnia się kontrolę abstrakcyjną oraz konkretną. Obie mogą służyć ochronie praw i wolności obywatelskich jednostki. Kontrola abstrakcyjna przysługuje uprawnionemu podmiotowi zawsze wtedy, gdy uzna, że dana norma prawna jest niezgodna z konstytucją bez względu na to, czy rozstrzygnięcie Trybunału wywoła skutki w sprawie, która go dotyczy. Odwrotnie jest w przypadku kontroli konkretnej. Skarżący może zakwestionować jedynie konstytucyjność aktu w konkretnej sprawie, która go dotyczy ^{[ 53 ]}. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego uznające za niezgodną z konstytucją zaskarżaną normę prawną wywołuje skutek w postaci usunięcia normy z systemu prawa ^{[ 54 ]}. Znaczenie konstytucyjnej kontroli aktów prawnych jako jednej z form ochrony praw i wolności obywatelskich jest tym większe, iż zauważa się częste przypadki uzupełniania już istniejącego katalogu praw i wolności obywatelskich nowymi powstałymi na gruncie praw i zasad już istniejących (uznana przez TK zasada ochrony praw nabytych) ^{[ 55 ]}.

2. Rzecznik Praw Obywatelskich

W myśl art. 208 Konstytucji RP ^{[ 56 ]} Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem stojącym „na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w konstytucji oraz innych aktach normatywnych". Powyższy przepis wyraźnie wskazuje zakres przedmiotowy i podmiotowy działania RPO - jest to z jednej strony ochrona tzw. praw podstawowych określonych w konstytucji, z drugiej zaś praw i wolności wynikających w innych niż konstytucja aktach prawnych ^{[ 57 ]}. Ustawodawca przyznał prawo do zwrócenia się o pomoc do Rzecznika nie tylko obywatelom polskim, ale i cudzoziemcom i bezpaństwowcom, w razie gdy stwierdzą naruszenie wobec nich praw lub wolności przez organy władzy publicznej (art. 18 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich ^{[ 58 ]}). Rzecznik w wyznaczonych przez prawo ramach działania dokonuje kontroli działań praktycznie wszystkich podmiotów, nie wykluczając podmiotów nie wchodzących w skład aparatu państwowego (pod warunkiem, że w swojej działalności związane są z realizacją praw i wolności jednostki ^{[ 59 ]}). Można zwrócić się do RPO także w trakcie toczącego się już postępowania lub w związku z nim. Możliwe jest nawet złożenie wniosku wówczas, kiedy postępowanie w sprawie naruszenia praw lub wolności jednostki nie zostało jeszcze wszczęte. Sytuacja taka może mieć miejsce wtedy, gdy zachodzą obawy co do możliwości naruszenia wolności lub praw przez akt prawny, który dopiero ma wejść w życie. W rzeczywistości rzecznik nie podejmuje się prowadzenia spraw, w których podmiot nie skorzystał z przysługujących mu możliwości odwołania się do organu wyższej instancji ^{[ 60 ]}. Ustawa przyznaje rzecznikowi bardzo szerokie kompetencje w zakresie powierzonych mu funkcji. Jak stanowi art. 14 u.r.p.o., rzecznik może:

1. wyjaśnić wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia wolności i praw człowieka i obywatela;

2. skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela;

3. zwrócić się do organu nadrzędnego nad jednostką, o której mowa w pkt 2, z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych w przepisach prawa;

4. żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu — na prawach przysługujących prokuratorowi;

5. żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu;

6. zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnosić skargi do sądu administracyjnego, a także uczestniczyć w tych postępowaniach — na prawach przysługujących prokuratorowi;

7. wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia;

8. wnieść kasację lub rewizję nadzwyczajną od prawomocnego orzeczenia.

Powyższy przepis nie wyczerpuje w całości kompetencji przyznanych ustawowo polskiemu ombudsmanowi. W szczególności Rzecznik może również: sygnalizować właściwym organom potrzebę zmian przepisów ustawowych w związku z ochroną praw i wolności człowieka i obywatela (art. 16 ust.1 pkt 1 u.r.p.o.), wszczynać postępowania przed TK w sprawie niezgodności ustaw z konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i brać udział w postępowaniach ze skargi konstytucyjnej (art. 16 ust. 2 pkt 2 i 3 u.r.p.o.).

W doktrynie pojawiły się wątpliwości w związku z poglądem Trybunału Konstytucyjnego, że zaskarżony akt prawny musi obowiązywać w chwili orzekania przez Trybunał ^{[ 61 ]}. Zdarzały się w praktyce orzeczniczej TK sytuacje, kiedy zaskarżone przepisy przestały obowiązywać w trakcie prowadzenia postępowania. W związku z tym Trybunał stanął przed koniecznością rozstrzygnięcia kwestii negatywnej przesłanki procesowej ^{[ 62 ]}. W myśl art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym ^{[ 63 ]}, Trybunał ma prawo umorzyć postępowanie, jeśli kwestionowany akt prawny utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia. Umorzenie postępowania ze wskazanego powodu rodziłoby dla pokrzywdzonego wnioskodawcy skargi konstytucyjnej skutek w postaci braku możliwości wznowienia postępowania zakończonego ostatecznym wyrokiem, decyzja administracyjną lub innym rozstrzygnięciem. Z powodu krytyki takiego rozwiązania w nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym uzupełniającej art. 39 o ust. 3 określono, iż nie ma zastosowania umorzenie z uwagi na utratę mocy obowiązującej przez zaskarżony akt prawny w sytuacji, gdy wydane orzeczenie ma istotne znaczenie dla ochrony konstytucyjnych praw i wolności ^{[ 64 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: O prawach człowieka i obywatela Krótkie dzieje praw człowieka

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word