Status prawny osób bezwyznaniowych w Polsce

Prawa osób bezwyznaniowych są zagwarantowane także w Pakcie Praw Obywatelskich i politycznych z 1966 r. Art. 18 ust. 1 tego aktu głosi, iż każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność posiadania i przyjmowania religii lub przekonań według własnego wyboru oraz do manifestowania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wespół z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez modlitwy, obrzędy, praktyki i nauczanie. Szeroką ochronę jednostki w zakresie przekonań w sprawach religijnych potwierdził Komitet Praw Człowieka ONZ w Uwagach Ogólnych Nr 22 dotyczących art. 18, przyjętych 20.7.1993 r. Stwierdził bowiem m.in., że „art. 18 chroni teistyczne, nie-teistyczne i ateistyczne przekonania, jak też prawo do nawyznawania żadnej religii lub przekonań. Terminy 'religia' lub 'przekonania' mają być rozumiane szeroko. Zdaniem Komitetu, art. 18 w zastosowaniu swym nie ogranicza się do charakterystycznych cech instytucjonalnych, czy do praktyk analogicznych do praktyk religii tradycyjnych". ^{[ 20 ]}

Do uniwersalnych aktów prawa międzynarodowego gwarantujących wolność w sprawach religijnych Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Paktów Praw Człowieka ONZ oraz Deklaracji w sprawie Wyeliminowania Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji opartych na Religii lub Przekonaniach bezpośrednio nawiązuje ustawa z 17.5.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. ^{[ 21 ]} Zgodnie z tymi aktami określa ona zakres wolności sumienia i wyznania - "Wolność sumienia i wyznania obejmuje swobodę wyboru religii lub przekonań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie". Ustawa z 1989 r. pomimo, że uchwalona jeszcze przez Sejm PRL IX kadencji, opiera się na ideach liberalnych, m.in. na zasadzie neutralności światopoglądowej państwa oraz równouprawnieniu religii oraz światopoglądów. Określając szczegółowy zakres indywidualnej wolności sumienia i wyznania, ustawodawca sformułował otwarty katalog trzynastu uprawnień w tej dziedzinie. Osobom niewierzącym zagwarantowano m.in. prawo nienależenia do żadnego związku wyznaniowego, prawo do głoszenia swoich przekonań w sprawach religijnych, prawo wychowania swych dzieci zgodnie z przekonaniami w tym zakresie, prawo korzystania ze źródeł informacji na temat religii czy prawo do otrzymania pochówku zgodnego z przekonaniami w sprawach religijnych. Zasady realizacji wymienionych uprawnień określają jednak ustawy szczegółowe, które zawierają niejednokrotnie wyraźne preferencje na rzecz wyznań religijnych. Przykładowo, wymogi ustawy z 1990 r. — Prawo o zgromadzeniach, nie dotyczą zgromadzeń organizowanych w ramach działalności Kościoła katolickiego oraz innych związków wyznaniowych. Podobnie przepisów ustawy z 1933 r. o zbiórkach publicznych nie stosuje się do zbierania ofiar na cele religijne, kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą, naukową, oświatową i wychowawczą oraz utrzymanie duchownych i członków zakonów, jeżeli odbywają się w obrębie terenów kościelnych, kaplic oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętych w danej okolicy i w sposób tradycyjnie ustalony. Kodeks karny z 1997 r. nie zapewnia ochrony osobom bezwyznaniowym przed obrazą ich uczuć w sprawach religijnych. ^{[ 22 ]} Należy także zwrócić uwagę na fakt, że duchowieństwo korzysta z szeregu udogodnień, mających nierzadko konkretny wymiar finansowy, które są z zasady niedostępne dla animatorów organizacji laickich. Poborowym będącym alumnami wyższych seminariów duchownych, osobami zakonnymi (po profesji czasowej), nowicjuszami w zakonach albo słuchaczami szkół duchownych kościołów i związków wyznaniowych mających osobowość prawną — na czas pobierania tej nauki, udziela się odroczenia służby wojskowej.

Poza tym warto odnotować, że jeżeli uprawnienia z zakresu wolności sumienia i religii są na mocy Konstytucji chronione nawet w czasie stanów: wojennego i wyjątkowego (art. 233 ust.1), to wolność wyrażania przekonań niereligijnych nie korzysta z tego rodzaju gwarancji.

Wydaje się zatem, że w Polsce dokonał się po 1989 r. w zakresie prawa krajowego pewien regres w zakresie ochrony wolności sumienia i wyznania osób bezwyznaniowych w wymiarze indywidualnym.

Dla niewierzących, w warunkach dominacji Kościoła katolickiego w życiu publicznym, istotny jest konstytucyjny zakaz zmuszania kogokolwiek do uczestniczenia, ani do nie uczestniczenia w praktykach religijnych. Zakres ochrony w tym przypadku nie jest ograniczony przez fakt podlegania władzy rodzicielskiej. Ponadto konstytucja gwarantuje tzw. prawo do milczenia. Zgodnie z art. 53 ust. 7 nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Powinno to sprzyjać eliminacji nawet subtelnych forma presji w sprawach wyznaniowych. Dla państwa, organów samorządowych i innych podmiotów sprawujących władzę publiczną wspomniany przepis formułuje czytelną dyrektywę, aby w ogóle nie interesowały się przekonaniami światopoglądowymi jednostki. Konstytucyjne prawo do milczenia znajduje swoje odzwierciedlenie art. 2 pkt 6 ustawy z 17.5.1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, który stanowi, że obywatele, cudzoziemcy, a odpowiednio także bezpaństwowcy, korzystając z wolności sumienia i wyznania, mogą w szczególności zachować milczenie w sprawach swojej religii lub przekonań. Uprawnienie to wynika także z właściwych postanowień uniwersalnych oraz europejskich aktów prawa międzynarodowego dotyczących m.in. wolności myśli, sumienia i religii. Przysługuje ono jednostce nie tylko w relacjach z organami władzy publicznej, ale także z podmiotami prywatnymi — kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, pracodawcami czy osobami fizycznymi. Wciąż jednak społecznie funkcjonujący stereotyp — „Polak — katolik" sprawia, że nawet brak odpowiedzi w sprawie wyznania sugeruje, że nie jest się wyznawcą dominującego wyznania. ^{[ 23 ]}

Polskie prawo krajowe na równi respektuje tzw. sprzeciw sumienia osób wierzących oraz bezwyznaniowych w odniesieniu do obowiązku służby wojskowej. Obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, zgodnie z art. 85 ust. 3 Konstytucji, może być obowiązany do służby zastępczej. Urzeczywistnienie wspomnianej możliwości jest jednak uzależnione od postanowień ustawy z 28.11.2003 r. o służbie zastępczej i w szczególności wymaga ujawnienia przekonań w sprawach religijnych lub wyznawanych zasad moralnych. ^{[ 24 ]} Decyzja wojewódzkiej komisji ds. służby zastępczej ma charakter uznaniowy.

Konstytucyjne oraz ustawowe gwarancje w omawianej dziedzinie są zasadniczo lepsze niż przewidziane w aktach prawa międzynarodowego. ^{[ 25 ]} Europejska Konwencja Praw Człowieka oraz uniwersalne dokumenty międzynarodowe odnoszące się do wolności sumienia i wyznania nie gwarantują tzw. sprzeciwu sumienia w sprawie służby wojskowej. ^{[ 26 ]} W szczególności nie jest owa służba traktowana na równi z zakazaną pracą przymusową. Organy powołane do zagwarantowania respektowania wspomnianych postanowień — Komitet Praw Człowieka ONZ, Europejski Trybunał Praw Człowieka, a w przeszłości także Europejska Komisja Praw Człowieka, popierają działalność ustawodawcy krajowego gwarantującego możliwość zastępczej służby wojskowej. Są one także przeciwne traktowaniu osób odmawiających służby wojskowej z przyczyn religijnych lub moralnych na równi ze zwykłymi przestępcami.

Względnie jednolita regulacja prawna występuje w zakresie zagwarantowania wolności sumienia i wyznania dzieciom, w tym także prawa do przyjęcia i manifestacji światopoglądu niereligijnego. To zapewne rezultat wpływu prawa międzynarodowego, zwłaszcza Konwencji Praw Dziecka, na treść właściwych aktów prawa krajowego. Art. 48 ust. 1 Konstytucji stanowi bowiem, że „Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania". Wolność dzieci w zakresie wyboru i praktykowania światopoglądu niereligijnego zapewnia Konwencja Praw Dziecka z 1989 r. Uznaje ona prawo dziecka do wolności myśli, sumienia i religii, przy tym pojęcie religii obejmuje również przekonania, ale zarazem państwa-strony mają szanować prawo i obowiązek rodziców (opiekunów prawnych) do ukierunkowywania dziecka w zakresie korzystania z jego praw w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka (art. 14 ust.1 i 2). Analizowana swoboda nie jest zatem absolutna. Z przytoczonych aktów normatywnych wynika jednak czytelna intencja prawodawcy, aby rodzice nie dysponowali absolutną władzą nad dzieckiem w sprawach religijnych oraz aby wraz z wiekiem w coraz większym stopniu mogło ono samodzielnie decydować o swojej postawie we wspomnianej dziedzinie.

[ 21 ] W preambule ustawy z 17.5.1989 r. czytamy:
"Sejm Rzeczypospolitej Polskiej:
— wykonując postanowienia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej o wolności sumienia i wyznania,
— nawiązując do godnej trwałego szacunku i kontynuacji tradycji tolerancji i wolności religijnej oraz potwierdzającej ją współpracy Polaków różnych wyznań i światopoglądów w rozwoju i pomyślności Ojczyzny,
— uznając historyczny wkład kościołów i innych związków wyznaniowych w rozwój kultury narodowej oraz krzewienie i umacnianie podstawowych wartości moralnych,
— kierując się zasadami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych o wyeliminowaniu wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodów religijnych lub przekonań,
— umacniając warunki do czynnego i równoprawnego uczestnictwa obywateli w życiu publicznym i społecznym, bez względu na ich stosunek do religii,
stanowi, co następuje:„

[ 22 ] Art. 196. Kodeksu karnego stanowi, że kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Wbrew zasadzie bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, jest to przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego.

[ 23 ] Przedmiotem zainteresowania jest zwłaszcza fakt użycia przez piastunów naczelnych organów władzy publicznej (prezydenta, parlamentarzystów, członków Rady Ministrów) fakultatywnego dodatku roty ślubowania, o treści: „Tak mi dopomóż Bóg".

[ 24 ] Zgodnie z art. 11 ustawy o służbie zastępczej poborowy, który został przeznaczony do odbycia zasadniczej służby wojskowej albo przeszkolenia wojskowego, może złożyć wniosek o przeznaczenie go do służby zastępczej. Wniosek powinien w szczególności zawierać: oświadczenie o wyznawanych przekonaniach religijnych oraz wskazanie w wyznawanej doktrynie religijnej podstawy wyłączającej możliwość odbywania służby wojskowej oraz wykazać rzeczywiste związki z wyznawaną doktryną religijną lub wskazać wyznawane zasady moralne, które pozostają w sprzeczności z obowiązkami żołnierza odbywającego służbę wojskową.

[ 25 ] Ustawa z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2005 r., Nr 226, poz. 1943, z późn. zm.) respektuje także sprzeciw sumienia lekarza bez względu na jego wyznanie czy światopogląd, stanowiąc, że ma on prawo powstrzymać się od wykonywania świadczeń medycznych niezgodnych z jego sumieniem, z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki, zwłaszcza gdy istnieje niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia (art. 39 w zw. z art. 30 ww. ustawy). W praktyce tzw. sprzeciw sumienia może dotyczyć przede wszystkim udziału w zabiegach przerywania ciąży, w badaniach prenatalnych, w zabiegach tzw. sztucznej prokreacji, wystawiania recept na środki antykoncepcyjne.