Status prawny osób bezwyznaniowych w Polsce

Osoby bezwyznaniowe w Polce są natomiast wyraźne dyskryminowane w zakresie w zakresie możliwości nauczania w szkole światopoglądu niereligijnego. Narusza to nie tylko ich wolność sumienia i wyznania w wymiarze pozytywnym, ale także jest nie do pogodzenia z konstytucyjnym prawem rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami. Ustawa zasadnicza z 1997 r. dopuszcza bowiem w art. 53 ust.4 możliwość nauczania w szkołach publicznych religii jedynie związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej, czyli tych, które są wpisane do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych, bądź działają na podstawie odrębnych aktów ustawodawczych. Postanowieniom Konstytucji w tym zakresie odpowiadają ogólne normy zawarte w ustawie z 7.9.1991 r. o systemie oświaty przewidujące możliwość nauczania religii w szkole jako przedmiotu fakultatywnego.

Polski system edukacji publicznej nie urzeczywistnia formalnie zasady neutralności światopoglądowej, skoro zgodnie z ustawą o systemie oświaty nauczanie i wychowanie ma respektować chrześcijański system wartości, za podstawę przyjmując uniwersalne zasady etyki. Wspomniana ustawa nie przewiduje nauczania w szkołach publicznych zasad światopoglądu niereligijnego zgodnie z życzeniem rodziców lub uczniów. Nie respektuje zatem gwarantowanego przez akty prawa międzynarodowego prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami.

Perspektywę urzeczywistnienia tego prawa określa rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 14.4.1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauczania religii w publicznych szkołach i przedszkolach. Obok nauki religii wprowadza ono możliwość nauczania świeckiej etyki. Ustanawia jednak kryterium siedmiu zainteresowanych osób w klasie, względnie w szkole, jako obligujące placówkę do zorganizowania tego rodzaju lekcji. Tego rodzaju bariera, nie przewidziana przez ustawę z 1991 r., zatem niezgodna z postanowieniami Konstytucji, bardzo poważnie utrudnia realizację prawa do nauczania etyki. Uczniowie lub ich rodzice (opiekunowie) mogą całkiem zrezygnować z pobierania nauki religii lub etyki, ale wówczas uczeń narażony jest na stygmatyzujący brak oceny z wymienionych przedmiotów na świadectwie szkolnym. Może to negatywnie rzutować np. na jego dalsza drogę zawodową.

Europejska Konwencja Praw Człowieka oraz Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ nie regulują bezpośrednio kwestii nauczania religii w szkołach. Organy strasburskie dokonując wykładni art. 2 Protokołu I, stanęły na stanowisku, że przepis ten wymaga, aby „państwa w ramach wypełniania swoich funkcji w sferze edukacji nadzorowały, by informacje lub wiedza zawarte w programach nauczania były upowszechniane w sposób obiektywny, krytyczny i pluralistyczny. Nie mogą one realizować celów polegających na indoktrynacji, oznaczającej brak poszanowania dla przekonań religijnych i filozoficznych rodziców". ^{[ 27 ]} Akcentowane są zatem bardziej obowiązki państwa niż prawa rodziców. W sprawie Danish Sex Education Case Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że wspomniany wyżej przepis „odnoszący się do każdej funkcji państwa w sferze wychowania i nauczania, nie zezwala na zróżnicowane traktowanie nauki religii i innych przedmiotów". Wynika z tego, że nauczanie religii jest integralną częścią procesu edukacyjnego i jest taktowane jak zwykły przedmiot nauczania. ^{[ 28 ]} Zarazem w świetle decyzji Komisji z 8.9.1993 r. ws Bernard i inni przeciwko Luxemburgowi, szkoła winna przygotować inne formy moralnej lub filozoficznej edukacji dla uczniów, których rodzice nie życzą sobie, aby ich dzieci pobierały naukę religii. ^{[ 29 ]} Orzecznictwo strasburskie nie dopuszcza wszakże, kryteriów ilościowych w odniesieniu do uczniów, uprawniających do nauczania religii, filozofii czy etyki świeckiej.

Zbliżone stanowisko reprezentuje Komitet Praw Człowieka ONZ uznając, że art. 18 ust. 4 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych „zezwala na nauczanie w szkołach publicznych takich przedmiotów, jak powszechna historia religii i etyka, o ile czyni się to w sposób neutralny i obiektywny". Komitet uważa, że „edukacja publiczna, która obejmuje nauczanie konkretnej religii lub przekonań, jest niezgodna z art. 18 ust. 4, chyba że wprowadzi się wyjątki lub alternatywy o niedyskrymianacyjnym charakterze, które dostosowują się do życzeń rodziców i opiekunów". ^{[ 30 ]} Przytoczone stanowisko jest zgodne z art. 5 Deklaracji w sprawie Wyeliminowania Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji opartych na Religii lub Przekonaniach. Deklaracja akcentuje jednak prawa dziecka głosząc, że każde dziecko będzie korzystało z prawa dysponowania dostępem do edukacji w dziedzinie religii lub przekonań zgodnie z życzeniem jego rodziców bądź opiekunów prawnych oraz nie może być zmuszane do pobierania nauki o religii lub przekonaniach wbrew woli rodziców bądź opiekunów prawnych, przy czym wiodącą zasadą ma być najwyższy interes dziecka. Z przytoczonymi aktami prawa międzynarodowego niezgodne jest limitowanie prawa do nauczania w szkole przekonań niereligijnych na podstawie kryteriów ilościowych. Prawodawca międzynarodowy traktuje je w tym zakresie na równi z religią.

W prawie polskim występuje wyraźna dysproporcja w zakresie gwarancji urzeczywistnienia kolektywnych oraz instytucjonalnych aspektów wolności sumienia i wyznania między osobami wierzącymi a bezwyznaniowymi, w stopniu pozwalającym mówić o naruszeniu konstytucyjnej zasady równości oraz zakazu dyskryminacji. W świetle art. 25 Konstytucji związki wyznaniowe zostały bardzo dowartościowane przez ustrojodawcę — ich relacje z państwem nabrały charakteru bilateralnego. Suwerenność państwa została w odniesieniu do wyznań ograniczona. Stosunki między państwem związkami wyznaniowymi winny opierać się na zasadach ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. Konsekwencją tego jest dwustronna forma regulacji wzajemnych odniesień między państwem a wspólnotami religijnymi, tj. w drodze umów i zgodnych z nimi ustaw. Każdy związek wyznaniowy oficjalnie działający w Polsce ma konstytucyjne prawo do określenia swoich relacji z państwem w drodze indywidualnego aktu normatywnego.

Ustawa zasadnicza w ogóle nie wyróżnia natomiast kategorii organizacji światopoglądowych. ^{[ 31 ]} W art. 12. ustawy zasadniczej, w kontekście obowiązków państwa, sformułowano jedynie ogólną gwarancję wolności zrzeszeń: „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji". Koresponduje z tym art. 58 ust. 1 Konstytucji potwierdzający wolność zrzeszania się, jako podstawową ludzką swobodę — „Każdemu zapewnia się wolność zrzeszania się". Nie jest to jednak wolność absolutna, bowiem „zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd". Ponadto „ustawa określa rodzaje zrzeszeń podlegających sądowej rejestracji, tryb tej rejestracji oraz formy nadzoru nad tymi zrzeszeniami". Osoby bezwyznaniowe mogą realizować swoje prawo do koalicji, kierując się kryteriami światopoglądowymi, przede wszystkim na podstawie ustawy z 7.4.1989 r. — Prawo o stowarzyszeniach. Koresponduje z tym art. 3 ust. 11 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, który do zakresu wspomnianej swobody zalicza m.in. prawo do zrzeszania się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii. Ustawodawca nie jest jednak konsekwentny, nie gwarantuje bowiem organizacjom światopoglądowym statusu prawnego równego ze statusem związków wyznaniowych. Nie przewiduje zwłaszcza rejestracji tego rodzaju korporacji, na takich samych zasadach jak wspólnot religijnych, ani tym bardziej nie gwarantuje im takich samych przywilejów prawnych. Formalne kryteria rejestracji nowego związku wyznaniowego są co prawda zaostrzone w porównaniu ze stowarzyszeniami, ale zarazem stowarzyszenia podlegają zdecydowanie silniejszemu nadzorowi ze strony organów administracji oraz sądów. Wspólnoty religijne cieszą się szeroką swobodą wykonywania funkcji religijnych. Ciążą na nich przede wszystkim obowiązki o charakterze informacyjnym.

Preferencje na rzecz wspólnot wyznaniowych w prawie polskim są wyraźne. Działalność służąca celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowo-wychowawczym, podejmowana przez osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, jest zrównana pod względem prawnym z działalnością służącą analogicznym celom i prowadzoną przez instytucje państwowe. Ustawa z 28.7.2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym w ramach kategorii podmiotów prywatnych mogących być partnerami podmiotów publicznych wyróżnia kościoły i inne związki wyznaniowe, a także organizacje pozarządowe, lecz milczy o organizacjach światopoglądowych.

Związki wyznaniowe korzystają z licznych przywilejów fiskalnych. Majątek i przychody wspomnianych podmiotów podlegają ogólnie obowiązującym przepisom podatkowym, z wyjątkami określonymi w odrębnych ustawach. Osoby prawne związków wyznaniowych są zwolnione od opodatkowania z tytułu przychodów ze swojej działalności niegospodarczej. W tym zakresie osoby te nie mają nawet obowiązku prowadzenia dokumentacji wymaganej przez przepisy podatkowe. Dochody z działalności gospodarczej osób prawnych kościołów i innych związków wyznaniowych oraz spółek, których udziałowcami są wyłącznie te osoby, są zwolnione od opodatkowania w części, w jakiej zostały przeznaczone w roku podatkowym lub w roku po nim następującym na cele kultowe, oświatowo-wychowawcze, naukowe, kulturalne, działalność charytatywno-opiekuńczą, punkty katechetyczne, konserwację zabytków oraz na inwestycje sakralne i inwestycje kościelne, których przedmiotem są punkty katechetyczne i zakłady charytatywno-opiekuńcze, jak również remonty tych obiektów.

Osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione od podatku od nieruchomości lub ich części, stanowiących własność tych osób lub używanych przez nie na podstawie innego tytułu prawnego na cele niemieszkalne, z wyjątkiem części zajmowanej na wykonywanie działalności gospodarczej. Zwalnia się także z należności celnych przywozowych towary przeznaczone na cele charytatywno-opiekuńcze i oświatowo-wychowawcze oraz towary o charakterze kulturalnym przeznaczone na cele kultu, przywożone dla osób prawnych kościołów i innych związków wyznaniowych, w granicach i na warunkach określonych w rozporządzeniu nr 918/83/EWG z dnia 28.3.1983 r. ustanawiającym wspólnotowy system zwolnień celnych. Wspólnoty religijne są zwolnione także od podatku od czynności cywilnoprawnych oraz od opłaty skarbowej. Przytoczone przykłady dowodzą, że państwo polskie w praktyce odrzuca zasadę neutralności światopoglądowej faworyzując światopogląd religijny.

[ 31 ] Podczas prac konstytucyjnych w latach 1994-1995 postulat określenia w ustawie zasadniczej statusu organizacji światopoglądowych formułowała Polska Partia Socjalistyczna i Parlamentarna Grupa Kobiet, a spośród podmiotów pozaparlamentarnych Stowarzyszenie Na Rzecz Państwa Neutralnego Światopoglądowo NEUTRUM oraz Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń działających na rzecz państwa neutralnego światopoglądowo. Przedłożone propozycje zakładały zwłaszcza określenie statusu związków wyznaniowych i organizacji światopoglądowych na jednakowych zasadach w drodze ustawy.