Po sekularyzacji dóbr kościelnych na ziemiach polskich w XIX w. jednym z podstawowych źródeł finansowania działalności Kościoła katolickiego stały się dotacje państwowe. Dotacje wypłacały wszystkie państwa zaborcze, ale według różnych zasad: różne było uznanie podstawy prawnej dotacji, jej wysokość i zasady wypłaty. Zbliżone do siebie były podstawy obliczania wypłat dotacji dla księży, które najwcześniej wprowadzono w Austrii.

W odrodzonej Polsce stosowano początkowo nadal dotychczasowe zasady wypłat, ale wprowadzając pewne zmiany. Opierając się na budżetach państw zaborczych przekazywano do rąk ordynariuszy diecezji lub bezpośrednio księżom sumy, które były wykazane w budżecie przedwojennym, stosując system dodatków drożyźnianych, tak jak w przypadku wypłat wynagrodzeń dla urzędników państwowych.

A) DOTACJE PAŃSTW ZABORCZYCH

Zabór austriacki. Cesarz Józef II w latach 1782-1785 utworzył Fundusz Religijny, na który złożyły się majątki niektórych zniesionych klasztorów, beneficjów, prebend kapitulnych, kościołów i kaplic oraz z kwot uzyskanych ze sprzedaży kosztowniejszych wotów. Fundusz ten był powiększony przez dochody z „interkalariów", czyli dochody z beneficjów w czasie ich wakansu, przez majątki znoszonych korporacji i instytutów kościelnych oraz przez podatek nałożony na duchowieństwo ustawą z 7 VI 1874 r. ^{[ 1 ]} Podatek ten, nazywany „wkładką pensyjną do Funduszu Religijnego", był wymierzany w zależności od wartości beneficjum.

Każdy kraj w monarchii Austro-Węgier posiadał fundusz religijny. W Galicji były dwa fundusze: galicyjski i krakowski, zwany też „zachodniogalicyjskim" ^{[ 2 ]}. W 1914 r. wartość majątku obu tych funduszów wynosiła 19 435 558 koron (zob. tab. 13), a ponieważ dochody z majątku obliczano przeciętnie na 4% rocznie, oba fundusze powinny dawać rocznie około 823 000 koron, co było sumą za małą na potrzeby Kościoła katolickiego. Według preliminarza budżetowego Funduszów Religijnych (które w praktyce łączono) na rok budżetowy 1916/1917 łączne dochody miały osiągnąć przeszło 2 mln koron (zob. tab. 14), ale wydatki preliminowano na przeszło 6,5 mln koron, z czego na obszar wschodniej Galicji 6074 tys. koron, a na obszar Galicji zachodniej 484 tys. koron. W rezultacie powstał niedobór 4,5 mln koron, który miał pokryć skarb państwa. W 1918 r. oba fundusze były już zadłużone do stosunku do skarbu państwa na sumę około 164 mln koron i prawdopodobnie utrzymywanie tego systematycznego zadłużenia funduszów religijnych było elementem polityki wyznaniowo-narodowościowej Austrii. Na wydatki obrządku łacińskiego przeznaczano około 30%, natomiast obrządek grecko-rusiński pochłaniał aż 70% wydatków, co nie było uzasadnione ani liczbą duchowieństwa, ani posiadanym przez nie majątkiem ziemskim.

Namiestnictwo we Lwowie w okresie od 1 VII 1919 r. do 31 III 1920 r. wypłaciło łącznie dla obu obrządków 9,2 mln koron przy wpływach z funduszów religijnych w wysokości 760 tys. koron. ^{[ 3 ]}

Zabór pruski. Dokonując sekularyzacji dóbr kościelnych Fryderyk Wilhelm II zobowiązał się w deklaracji z 28 VII 1796 r. do wypłacania Kościołowi katolickiemu 3-% czystego dochodu z sekularyzowanych ziem i według urzędowego wykazu na obszarze Prus Południowych w 1807 r. wypłacano 80 050 talarów. ^{[ 4 ]} Po utworzeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego dotację nadal wypłacano w tej nieznacznej wysokości. ^{[ 5 ]}| Jako przykład mogą służyć sekularyzowane dobra poznańskiej kapituły, których wartość szacowano na około 1 mln talarów, a przy minimalnej stopie zysku 4%, powinny przynosić około 40 000 talarów czystego dochodu rocznie. Rząd wypłacał kapitule rocznie 7139 talarów zamiast około 12 000 talarów, gdyby stosował zasady deklaracji królewskiej z 1796 r. Kanonicy poznańskiej kapituły obliczali, że rząd czysty dochód z sekularyzowanych dóbr zaniżał o 50%. ^{[ 6 ]}

Kościół stracił także dochody ze swoich dóbr położonych na obszarze zaboru rosyjskiego, ponieważ na podstawie konwencji prusko-rosyjskiej z 22 V 1819 r. odszkodowania miały wypłacać rządy duchownym zamieszkałym na ich obszarze. Rząd Królestwa Polskiego odmówił wypłaty odszkodowań osobom zamieszkałym poza jego terytorium. Przy kompensacji wzajemnych roszczeń okazało się, że Kościół katolicki na obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego ponosił straty w wysokości 21 265 talarów rocznie. Rząd pruski wprawdzie utworzył tzw. fundusz retorsyjny, ale wypłacał z niego duchowieństwu Wielkiego Księstwa Poznańskiego, z tytułu odszkodowania, bardzo niskie sumy. ^{[ 7 ]} Arcybiskup gnieźnieński otrzymywał ponadto odszkodowanie za dobra, które znajdowały się na Pomorzu. Arcybiskupowi wypłacano rocznie 17 779 talarów za 18 527 ha, a gnieźnieńskiej kapitule 1923 talary. ^{[ 8 ]}

W 1821 r. w bulli De salute animarum nie wspomniano już o odszkodowaniu za sekularyzowane dobra, natomiast król zobowiązał się do wypłacania duchowieństwu „kompetencji". Po długotrwałych badaniach różnego rodzaju funduszów: kościelnych, retorsyjnego, a nawet podatku katedralnego, rząd ustalił ostatecznie w 1833 r., że roczna dotacja dla obu arcybiskupstw: gnieźnieńskiego i poznańskiego wyniesie 57 500 talarów, z czego arcybiskup otrzymywał 53%, kapituła poznańska 25%, a kapituła gnieźnieńska 22%. Niższy kler nie otrzymał żadnej dotacji, a przede wszystkim dotacji nie zabezpieczono, zgodnie z brzmieniem bulli, ani na lasach państwowych, ani na dobrach ziemskich. Ponieważ w stosunku do publicznoprawnych zobowiązań królewskich nie dopuszczano drogi sądowej, Kościół był pozbawiony możliwości dochodzenia swoich roszczeń i został całkowicie uzależniony od rządu. ^{[ 9 ]}

Po licznych zmianach ostatecznie w Prusach uregulowano zasady finansowania działalności wyznań religijnych wspólnymi przepisami, które ustalały wysokość uposażeń wypłacanych duchowieństwu. Ciężar utrzymania budynków kościelnych i budowy nowych obiektów przerzucono na wiernych, którzy opłacali tzw. podatek kościelny. W archidiecezjach: gnieźnieńskiej i poznańskiej, rząd wypłacił na rzecz Kościoła katolickiego i jego duchowieństwa w latach 1904-1913, czyli przez 10 lat, sumę 4 689 384 marki, z czego na fundusz patronacki przypadało 1 557 539 mk, resztę przeznaczono na utrzymanie duchowieństwa i instytucji diecezjalnych (kapituł, seminariów, domów emerytów i demerytów, tj. miejsc odosobnienia księży skazanych na pobyt w nich). Dotacja na uposażenia stanowiła około 67% całej sumy. Rocznie na obie archidiecezje wydatkowano przeciętnie po około 469 000 mk ^{[ 10 ]}, natomiast diecezja chełmińska otrzymała w roku budżetowym 1913/1914 sumę 139 273 mk. ^{[ 11 ]} Zestawienie wszystkich wydatków Prus na Kościół katolicki jest trudne. Przede wszystkim rząd pruski od 1906 r. przyznawał dotacje w sumie głównej oraz odwołalnych dodatkach, w nierównej wysokości. Ponadto dla diecezji chełmińskiej nie znalazłem wysokości dotacji z tytułu prawa patronatu. W aktach Ministerstwa WRiOP znajduje się zestawienie dotacji z 1914 r. sporządzone w 1928 r. ^{[ 12 ]}:

Uwzględniając moje poprzednie obliczenia dla 3 diecezji na łączną sumę około 0,6 mln mk przyjmuję, że Kościół i duchowieństwo katolickie na obszarze ziem, które w 1919 r. weszły ponownie w skład państwa polskiego, otrzymywał roczną dotację w wysokości około 750 000 mk.

Zabór rosyjski. Po pierwszej fazie sekularyzacji dóbr kościelnych w 1818 r. w Królestwie Polskim utworzono fundusz ogólnoreligijny, z którego miały być dotowane źle uposażone biskupstwa, kapituły i seminaria. Rząd nie podejmował jednak żadnych istotnych zmian w położeniu majątkowym Kościoła i wobec tego nie zachodziła potrzeba dotowania duchowieństwa. Próbowano jedynie złagodzić dysproporcje w dochodach proboszczów i w 1826 r. spisano ich przychody z tytułu opłat za posługi religijne. W Rosji w 1829 r. w myśl ukazu carskiego dochody z tego tytułu (po potrąceniu kosztów) miały być rozdzielane wśród tych księży, których roczne dochody nie przekraczały 150 rubli. Ukaz ten nie został wykonany.

W wyniku sekularyzacji większości dóbr kościelnych i zakonnych w latach 1864 i 1865 na podstawie ukazów Aleksandra II wyznaczono uposażenia zakonnikom i duchowieństwu świeckiemu, ustalono dotacje dla seminariów i innych instytucji kościelnych. Jednocześnie dochody duchowieństwa z tytułu posług religijnych miały być przeznaczane na potrzeby kościołów, pod kontrolą dozorów kościelnych. ^{[ 13 ]}

Według ukazu z 1865 r. rząd rozpoczął wypłacać dotacje duchowieństwu początkowo bezpośrednio, a po 1905 r., na wniosek posła do Dumy Władysława Grabskiego, za pośrednictwem ordynariuszów. ^{[ 14 ]} Ponadto wypłacano różne sumy, z których część była stałym zasiłkiem, a część doraźnymi dotacjami na określone cele. I tak np. kuria diecezjalna w Kielcach odbierała regularnie 200 rubli rocznie na nabożeństwa w katedrze oraz doraźnie na potrzeby katedry 500 rubli. ^{[ 15 ]} Wypłacano także zwyczajowo jednorazowy zasiłek dla nowokonsekrowanych biskupów ordynariuszy 2000 rubli, a dla biskupów tytularnych 1000 rubli. Biskupi otrzymywali ponadto od rządu srebrny pastorał, złoty pierścień z brylantami i mitrę haftowaną zlotem. ^{[ 16 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Monoteizm jako źródło fundamentalizmu Spisek Iluminatów

See comments (3)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Wisłocki Ur. 1928, zm. 2008. W latach 1944-1945 działał w Armii Krajowej. W czerwcu 1956 aresztowany i przetrzymywany w Urzędzie Bezpieczeństwa. W 1948 ukończył szkołę średnią w Przemyślu. W 1952 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1963 - doktorat nauk prawnych na podstawie rozprawy o rzemieślniczych cechach poznańskich w okresie przed wojnami szwedzkimi. Od 1978 jest doktorem habilitowanym, od 1983 profesorem nauk humanistycznych, a od 1995 - profesorem zwyczajnym. Od 1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu na stanowisku kierownika pracowni mikrofilmowej. Później - od roku 1956 aż do 1988 - był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie wypromował 250 magistrów i 12 doktorów. W 1982 został dyrektorem Biblioteki Kórnickiej PAN. Od 1987 kierował Zakładem Badań Narodowościowych PAN, w którym utworzył czasopismo "Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa". W latach 1955-1992 był członkiem władz poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1972 do 1985 - głównym redaktorem wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.  Number of texts in service: 10  Show other texts of this author  Newest author's article: Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne