W latach siedemdziesiątych dokonało się charakterystyczne przesunięcie zainteresowań badawczych A. Nowickiego — od ateistycznej krytyki religii ku budowie teorii kultury świeckiej. Programową pracą jest tu artykuł pt. Perspektywy rozwoju świeckiej kultury socjalistycznej w Polsce i związane z nimi zadania religioznawstwa z roku 1974 ^{[ 58 ]}. Za najważniejsze zadanie stojące przed marksistowskim religioznawstwem w Polsce autor uznał wypracowanie teorii kultury świeckiej. Później napisze, że problematyka ta znajdowała się zawsze w centrum jego świadomości jako czynnik konstytuujący jego osobowość ^{[ 59 ]} Kultura świecka (albo: kultura laicka) to kultura niezależna od religii. Przyszłość tej kultury, jej rozwój zależy od umiejętności prawidłowego ułożenia relacji z kulturą religijną. Religioznawczy redukcjonizm daje teoretyczne uzasadnienie możliwości kultury świeckiej, żeby stała się „całą kulturą". Po rozbiciu i odrzuceniu religijnej formy pozostaje o wiele trudniejszy problem: co uczynić z treścią religii, tak, aby nic co posiada jakąś wartość kulturalną nie zostało stracone, ale przeciwnie wzbogaciło kulturę świecką?

Ateistyczna negacja religijnej formy zawiera w sobie cztery zasadnicze składniki, którymi są: 1) zwykła negacja niektórych treści, 2) zwykła afirmacja pewnych treści, 3) dialektyczna afirmacja polegająca na takiej selekcji (poprawieniu, pogłębieniu, przekształceniu) treści, aby nadawały się do przyjęcia, 4) dialektyczna negacja polegająca na takim połączeniu afirmacji z negacją, aby to co afirmowane zostało „wchłonięte" i „roztopione" w nowym kontekście kultury świeckiej. ^{[ 60 ]} Szczególnie obiecująca jest ta czwarta forma krytyki. W opracowaniu reguł metodologicznych tej krytyki pomogły A. Nowickiemu prace włoskiego filozofa katolickiego Michele Federico Sciakki, który do interpretacji dziejów filozofii nowożytnej wprowadził termin „deteologizacji" rozumiany jako „znoszenie" teologii przez filozofię oraz croceańska krytyka pozytywistycznego ujęcia recepcji. ^{[ 61 ]} Zestawiając pojęcie „deteologizacji" z heglowskim pojęciem „negacji dialektycznej" (Aufhebung ) A. Nowicki otrzymał podstawowe narzędzia pojęciowe niezbędne przy badaniu i programowaniu stosunku świeckiej kultury socjalistycznej do tradycji religijnej. Ich przydatność udowodnił zarówno na materiale historycznym ^{[ 62 ]}, jak i w studiach teoretycznych. Szczególnie inspirujący jest tu artykuł pt. Ateistyczny sens teologii eucharystii . Stanowi on modelowy wzór odpowiedzi na pytanie: jak dokonać transkrypcji teologii chrześcijańskiej na terminy świeckie i antropologiczne? Autor na przykładzie analizy eucharystii — centrum chrześcijańskiego kultu, duchowości i życia chrześcijańskiego, wskazał na sposób „znoszenia" treści teologicznych i „wchłonięcia" ich przez kulturę świecką. Eucharystyczną tożsamość: „ciało i krew Jezusa Chrystusa = chleb i wino = Kościół jako wspólnota eucharystyczna" można uwolnić od związków z teologią i zredukować do terminów antropologii filozoficznej, szczególnie filozofii twórczości i problematyki uczestnictwa w kulturze. Wówczas „ciało i krew Jezusa Chrystusa" będzie oznaczało „istotne cząstki osobowości twórcy", „chleb i wino" obecność człowieka w wytworzonych przez niego przedmiotach (ergantropia) ^{[ 63 ]}, a „Kościół" wspólnotę uczestnictwa w kulturze.

Ateizm A. Nowickiego jest pewną propozycją teoretyczną opartą na laickim systemie wartości, „roztapiającą" religię w kulturze. W filozofii kultury A. Nowickiego ateizm przestaje być czymś wtórnym wobec religii, jej negatywną stroną, lecz jest zjawiskiem autonomicznym, samoistnym i suwerennym.

Warsztat badawczy A. Nowickiego to warsztat historyka „ponieważ zbudowany jest na fundamencie niewzruszonego przekonania o historyczności każdego faktu" ^{[ 64 ]}, ale historyka, u którego zaciera się ostra granica między „historią" a „teorią": „doszedłem bowiem kilkanaście lat temu do przekonania, że zadaniem moim nie jest streszczanie i objaśnianie dzieł myśliciela, ale badanie , co się z nich da zrobić . Z przedmiotu badań dzieła filozofów powinny przekształcać się w tworzywo dla własnej pracy twórczej, bo właśnie po to zostały one przez filozofów napisane. Filozofowie nie adresowali swoich dzieł do historyków filozofii, którzy je będą streszczali i objaśniali, ale do tych czytelników, którzy dzięki nim sami zaczną myśleć, stając się podmiotami aktywności filozoficznej. Tę myśl uważam za moje największe osiągnięcie teoretyczne ^{[ 65 ]}. Takim właśnie czytelnikiem jest A. Nowicki. Jego rejestr własnych filozoficznych antenatów i patronów, których myślami posługiwał we własnej pracy twórczej, zazębia się z katalogiem ateistów. Na początku tej listy znajduje się pięciu myślicieli: Grzegorz z Sanoka (1406-1477), Mikołaj Kopernik (1473-1543), Giordano-Bruno (1548-1600), Giulio Cesare Vanini (1585-1619) i Kazimierz Łyszczyński (1634-1689), z których trzech ostatnich zostało straconych za swoje ateistyczne przekonania. A. Nowicki ma do nich osobisty, uczuciowy stosunek: „Z tymi postaciami związałem swoje życie i chcę, żeby mnie z nimi „wiązano". To znaczy, jeśli ktoś spyta: Nowicki? Kto to jest?, żeby odpowiadano: — To ten od Grzegorza z Sanoka, od Kopernika, od Bruna, od Vaniniego, od Łyszczyńskiego. Inaczej mówiąc: wybór tych postaci na „obszar badań" był jednocześnie „odkrywaniem samego siebie" i „aktem autokreacji"" ^{[ 66 ]}. Do tego wykazu należałoby z pewnością dodać obecnie jeszcze dwa nazwiska: Władysław Witwicki (1878-1948) i Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791). O każdym z nich napisał co najmniej jedną książkę (o Mozarcie w druku), a o Brunie i Vaninim nawet trzy. Jego zafascynowanie personifikacjami ateizmu (Vanini, Bruno, Łyszczyński) ^{[ 67 ]} da się porównać tylko z fascynacją Sorena Kierkegaarda (1813-1855) Mozartem, podzielaną zresztą przez A. Nowickiego: „Dzięki Don Juanowi możemy zaliczyć Mozarta do małej gromadki ludzi nieśmiertelnych, których imion i dzieł czas nigdy nie zapomni, bo wieczność będzie o nich pamiętała. Cóż więc dziwnego, że to o jego cześć tak zabiegam jak o najszczęśliwszą chwilę mojego własnego życia, o jego nieśmiertelność gorliwej niż o własne istnienie. Co więcej, gdyby on został nam odebrany, imię jego wytarte, runąć musiałoby wszystko to, co on jako jedyna podpora dźwigał, wszystko pogrążyłoby się dla mnie w bezgranicznym chaosie, w budzącej grozę nicości" ^{[ 68 ]}. Stali się oni częścią osobowości A. Nowickiego. Jego walkę o wydobycie z zapomnienia tych, których zasługi pomniejszano, przemilczano, a ich samych oczerniano i dyskredytowano można uznać za zakończoną sukcesem. Nie było to łatwe, skoro jeden z paragrafów Nauczycieli zatytułował: Walka o Vaniniego . Jest pewne, że tylko dzięki niespożytej energii i konsekwencji A. Nowickiego myśl Vaniniego znalazła się w obiegu kultury polskiej. A któż by wiedział o K. Łyczyńskim, gdyby nie upór i zapał A. Nowickiego w pokazaniu rdzennie polskich tradycji naszego ateizmu. Można powiedzieć, że istnieją równocześnie dwa źródła fascynacji, ogniska atrakcyjności twórczości A. Nowickiego oba jednakowo ważne. Jedno to kultura polska, a druga to kultura włoska, a zwłaszcza epoka Odrodzenia.

Książki A. Nowickiego są pierwszą i jak dotąd jedyną próbą opracowania całości dziejów ateizmu w Polsce. Zmieniają one „religijno-narodowy" punkt widzenia dyskredytujący socjalizm, marksizm i ateizm w Polsce jako twory importowane i obce tradycjom narodu ^{[ 69 ]}. Świeckie wartości Odrodzenia: połączenie ateistycznej aksjologii z heroiczną etyką w służbie Nauki, są dla A. Nowickiego podstawą nowożytnego ateizmu i źródłem osobistej inspiracji. To stąd czerpie inspirację do kolejnych pomysłów: inkontrologii czy teorii spotkań ^{[ 70 ]}, erganotropii. Za G.C. Vaninim traktuje ateizm starożytności jako fundament dla ateizmu nowożytnego i sięga do kultury starożytnej, jak do „arsenału różnorakiej broni" (metafora G. Bruna ^{[ 71 ]}). Jego ambicja wkraczania na nowe obszary stopą niczyją nietknięte zaowocowała w poszerzeniu historii krytyki religii o badania dotyczące obecności ateizmu w utworach muzycznych ^{[ 72 ]}, wkroczenia z badaniem obecności ateizmu na nowe obszary geograficzne". ^{[ 73 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Teoria prawdy w ujęciu marksistowskim Jezus, rewolucjonista?

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word