Wydana w 1949 roku książka Papieże przeciw Polsce. Doświadczenia dziesięciu stuleci naszych dziejów otwiera serię prac (szczególnie z lat 1949-1953) skierowanych przeciwko polityce papiestwa. Negatywny stosunek autora do Watykanu wynikał z rozpętanej przez Kościół Piusów (Pius XI: 1922-1939; Pius XII: 1939-1959) antykomunistycznej i antysocjalistycznej krucjaty przeciwko państwom socjalistycznym. Kościół był wrogi wobec ideałów komunizmu uważając go wprost za barbarzyństwo. W encyklice Divini redemptoris (19 III 1937) papież uznał komunizm za „śmiertelną zarazę" zagrażającą ludzkości. Kościół Piusa XII prowadził politykę konfrontacyjną nie zamierzając akceptować jakichkolwiek przejawów sekularyzacji życia społecznego. „Zimna wojna" znalazła w Piusie XII swego orędownika.

A. Nowicki pokazywał antypolską politykę Watykanu ^{[ 12 ]}, służebną rolę Kościoła wobec klas panujących i niesprawiedliwego porządku społecznego ^{[ 13 ]} dokumentował papieskie wypowiedzi. ^{[ 14 ]} Po odrzuceniu charakterystycznej dla owego okresu natrętnej stylistyki prace te zachowują swoją wartość poznawczą. To na podstawie tych prac formułowano o A. Nowickim opinie „osobistego wroga Pana Boga", tymczasem jeśli już używać tej formy to należałoby widzieć w A. Nowickim wroga Piusa XII. Sądzę, że krytyka pontyfikatu Piusa XII jest w świetle późniejszych wydarzeń w Kościele całkowicie uzasadniona. Wraz z zapoczątkowaniem „otwarcia na Wschód" i programem aggiornamento Jana XXIII A. Nowicki zaprzestał publikowania prac antypapieskich. Pozwala to zasadnie twierdzić, że nie koniunkturalizm powodował ich pisanie, lecz obiektywna sytuacja w Kościele. Kiedy się je natomiast z perspektywy posoborowej odnowy krytykuje za ich powierzchowność i jednostronność to nie wolno zapomnieć, że nikt w latach pięćdziesiątych nie był w stanie przewidzieć, że Kościół katolicki przytłoczony ciężarem konserwatywnych tradycji potrafi tak się radykalnie odnowić.

Wiadomo, że fundamentem teorii ateizmu A. Nowickiego jest redukcjonizm, rozpatrywanie religii w kategoriach „formy" i „treści". Powstanie tego sposobu ujmowania religii wiąże się z pracami przełomu lat pięćdziesiątych — sześćdziesiątych. Nikt dotychczas jednak nie zwrócił uwagi na to, że źródła tej koncepcji tkwią w pracach o dziesięć lat wcześniejszych. Któż bowiem pamięta, a tym bardziej czytał artykuły drukowane w „Myśli Chłopskiej". W cyklu artykułów z 1949 r. A. Nowicki analizował tam chłopskie próby oporu wobec nadmiernego ucisku. W końcu XVI wieku w sytuacji dobrej koniunktury i zapotrzebowania na polskie zboże zwiększono wymiar pańszczyzny z 2 do 3 dni. Chłopi złożyli skargę do sądu referendarskiego. Wyrok brzmiał: „Z woli Boga powinniście odrabiać 3 dni pańszczyzny na tydzień". Ta forma wyroku królewskiego wyjaśniła A. Nowickiemu cały problem religii. Świecka formuła „powinniście odrabiać po 3 dni pańszczyzny na tydzień" poprzez dodanie „z woli Boga" przybiera formę religijną. Świecka treść zostaje ujęta w religijną „skorupę". Jej funkcją jest zabraniać krytycznej dyskusji nad świecką treścią. Stąd późniejsze uogólnienie, że religia pełni funkcję skorupy, mistyfikacji, uświęcenia określonego porządku społecznego. ^{[ 15 ]}

Za najważniejszą pracę tego okresu uznaję Podróż w świat średniowiecznych cudów . Waga tej książki nie polega przede wszystkim na demistyfikacji cudów religii, ale na pokazaniu świata cudów prawdziwych: „dzieł ludzi o śmiałej myśli i złotych rękach" ^{[ 16 ]}. Zapowiadana tam Druga podróż w świat cudów tylko pozornie się nie ukazała. Opublikowana dwadzieścia lat później książka Człowiek w świecie dzieł to przecież teoretyczna konsekwencja fascynacji dziełami i obecnością w nich swego twórcy.

Nazwałem ten okres „ateizmem politycznym", ponieważ polemika z katolicyzmem ograniczała się do politycznej kampanii antykościelnej i antyklerykalnej. Koncentrowała się na krytyce politycznej funkcji Kościoła.

Rok 1957 uważam za najistotniejszą cezurę dla omawianego tematu. Zostają zorganizowane wówczas zinstytucjonalizowane formy uprawiania badań religioznawczych: Polskie Towarzystwo Religioznawcze, Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli, a przede wszystkim powstaje „Euhemer — Przegląd Religioznawczy", którego założycielem i redaktorem naczelnym przez prawie ćwierćwiecze był A. Nowicki (1957-1981). Historia „Euhemera" jest historią naukowego religioznawstwa w Polsce i biografią A. Nowickiego, który nieprzerwanie publikuje w nim swoje rozprawy, recenzje, syntezy. Teoria ateizmu i historia filozoficznej krytyki religii stanowi odtąd wiodący przedmiot badań naukowych. Oczywiście obserwujemy tu zmiany natężenia zainteresowań tą problematyką: apogeum w latach 1957-1966 z książką pt. Ateizm (Warszawa 1964, s. 143), koncentracja po roku 1966 na budowaniu własnego systemu filozoficznego (Człowiek w świecie dzieł , 1974) opartego na fundamencie ateizmu (artykuł pt. Ateistyczna filozofia kultury ^{[ 17 ]}) i świeckiej koncepcji nieśmiertelności, przesunięcie zainteresowań po r. 1975 ku filozofii muzyki ^{[ 18 ]}, powtórna koncentracja zainteresowań nad teorią i historią krytyki religii (Zarys dziejów krytyki religii. Starożytność , Warszawa 1986, s. 367). Ponieważ mamy tu do czynienia z wyjątkową wytrwałością i konsekwencją w zajmowaniu się przez A. Nowickiego problematyką ateizmu traktuję okres po roku 1957 jako przestrzeń analizy systematyzującej.

Wraz z wydaniem w 1957 roku pierwszego numeru „Euhemera" — pierwszego w dziejach polskiej nauki naukowego czasopisma religioznawczego — pojawił się problem określenia przedmiotu badań naukowych polskiego religioznawstwa. Kwestia autonomii i zakresu tej nauki ciągle jest przedmiotem dyskusji, gdyż religia jest zjawiskiem wieloaspektowym i stanowi przedmiot zainteresowania wielu nauk: filozofii, socjologii, teologii, psychologii, etnografii, historii. Czy wystarczy jednak uznanie za czynnik integrujący badanie samego fenomenu religii? Jakie jest miejsce badań nad różnymi opozycjami wobec religii, jej krytyką, dziejami ateizmu? Możliwe są tu dwa rozwiązania: już to uznanie ateizmu za dyscyplinę odrębną i podporządkowującą sobie badania tradycyjnego religioznawstwa, bądź uznanie ateizmu za integralną część szeroko pojętego religioznawstwa. Pierwsze rozwiązanie funkcjonuje w radzieckiej nauce, drugie jest specyfiką nauki polskiej. Już w artykule wstępnym redakcja uznała, za przedmiot religioznawstwa nie tylko wszelkie religie w całej różnorodności ich form i aspektów, lecz również historię ich krytyki, historię ateizmu ^{[ 19 ]}.

Uzasadnił to szerzej A. Nowicki w referacie na III Ogólnopolskiej Konferencji Religioznawczej w Krakowie (18.10.1958) próbując m.in. odpowiedzieć na pytanie: czy historia krytyki religii należy do religioznawstwa? Odpowiadając na nie pozytywnie jednocześnie wyjaśnił dlaczego jest to stanowisko źle przyjmowane przez współczesne religioznawstwo: „Jeżeli dzisiaj wielu zachodnich religioznawców (...) wyłącza historię krytyki religii (a tym bardziej krytykę religii) z zakresu własnych zainteresowań, to nie bez wpływu na ten stan rzeczy są określone warunki społeczne, skłaniające poszczególnych religioznawców jeżeli nie do obrony religii, to przynajmniej do zajmowania postawy światopoglądowej nijakiej, neutralnej tchórzliwej"… ^{[ 20 ]}. Hasło „czystej nauki" opisowej cieszy się również popularnością w polskim religioznawstwie, nie wyłączając religioznawstwa marksistowskiego. ^{[ 21 ]} Nie wystarczyło jednak uzasadnić istnienia w ramach religioznawstwa konkretnej subdyscypliny badawczej, ale trzeba ją było po prostu zbudować, ponieważ nauki takiej dotąd nie było. Tego trudu podjął się A. Nowicki. Gromadzi wokół siebie badaczy zainteresowanych problematyką historii i teorii ateizmu zorganizowanych początkowo w pracowni Historii Filozofii i Krytyki Religii Polskiego Towarzystwa Religioznawczego (1958-1962), a następnie od 1962 roku w Zespole Historii i Teorii Ateizmu funkcjonującego w ramach Zakładu Religioznawstwa Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

Zasługą A. Nowickiego jest wypracowanie oryginalnego modelu badania przejawów i form obecności ateizmu w kulturze i stworzenie zespołu nauk ateoznawczych, który istnieje obok zespołu nauk religioznawczych. ^{[ 22 ]}

Na ten zespół nauk ateoznawczych składa się: teoria ateizmu, historia ateizmu pojęta jak najszerzej od starożytności do czasów nam współczesnych we wszystkich krajach świata, socjologia i psychologia ateizmu. 12 czerwca 1965 roku w komunikacie wygłoszonym na Walnym Zebraniu PTR, A. Nowicki użył po raz pierwszy terminu „ateografia" (Historia ateizmu a historia ateografii). Stworzył w ten sposób nowy obszar badawczy, którego przedmiotem jest badanie odbicia ateizmu w świadomości ludzkiej, rezonansu społecznego dzieł i działalności ateistów. Dlatego twierdził: „ateografem nazywać będziemy każdego autora tekstu, w którym przedmiotem uwagi, opisu, refleksji, jest ateizm", w przeciwieństwie do ateoznawcy (...) który posiada (a czasem również pomnaża) zasób prawdziwych informacji o ateizmie i ateistach.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Teoria prawdy w ujęciu marksistowskim Jezus, rewolucjonista?

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word